Kościół zamkowy w Brzeżanach, wzniesiony około 1554 roku jako część renesansowego założenia zamkowego, pełnił funkcję kaplicy oraz mauzoleum rodu Sieniawskich. W latach 1619–1624 dobudowano do niego monumentalne mauzoleum, które stało się miejscem spoczynku sześciu lub siedmiu pokoleń przodków Sieniawskich.

Ulryk Werdum, który odwiedził Brzeżany w 1671 roku, opisał kaplicę zamkową jako „piękny widok w jednym z rogów placu zamkowego”. Wspominał o wspaniałych grobowcach z marmuru ze statuami naturalnej wielkości, upamiętniających przodków rodu, z których większość aż do ojca fundatora była ewangelikami.

W XIX wieku kaplica popadła w ruinę, a jej los ilustruje opowieść księcia Franciszka d’Este, gubernatora Galicji, który w latach 30. XIX wieku wizytował Brzeżany. Wspominał on, że kaplicę wynajęto Żydom na skład wódki, a grobowce splądrowano w poszukiwaniu wartościowych przedmiotów, takich jak karabele, sygnety herbowe czy klejnoty. Z obrazów pozostawionych przez Sieniawskich część została rozkradziona, a większe płótna pocięto na worki.

Architektura i wyposażenie

W swojej świetności kościół zamkowy w Brzeżanach zachwycał wytworną dekoracją wnętrz. Mieczysław Orłowicz opisał jego wnętrze jako „olśniewające” dzięki bogactwu zdobień sklepień, kopuł i fresków. Wśród wybitnych dzieł sztuki wyróżniały się:

Ołtarz z białego marmuru z mozaikowymi płaskorzeźbami i wizerunkiem Matki Bożej.

Kopuła bocznej kaplicy ozdobiona rzeźbami barokowymi.

Barokowe freski nad chórem.

Grobowce i sarkofagi Sieniawskich wykonane z marmuru, alabastru i cyny, przedstawiające leżące postacie rycerzy.

Cynowe sarkofagi z XVII wieku, wykonane przez Jana Pfistera, wybitnego wrocławskiego rzeźbiarza, należą do najcenniejszych elementów wyposażenia kaplicy. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku, aby ocalić je przed zniszczeniem przez Armię Czerwoną, zostały przeniesione do zamku w Pieskowej Skale, gdzie znajdują się do dziś.

Renowacje i zniszczenia

W 1861 roku oraz w latach 1876–1878 Stanisław Potocki podjął próbę remontu kościoła. Prace prowadził wybitny architekt Leonard Marconi we współpracy z Augustem Comte’em. Choć wykonano najpilniejsze działania konserwatorskie, śmierć Stanisława Potockiego uniemożliwiła dokończenie renowacji.

Podczas I wojny światowej kościół i zamek zostały zniszczone ostrzałem artyleryjskim, co doprowadziło do stopniowej degradacji obiektu. Dziś pozostałości kościoła są ruiną, jednak jego historia i zachowane elementy nadal stanowią niezwykle cenne świadectwo przeszłości.

Zachowane wyposażenie

Z całego bogatego wyposażenia kaplicy do naszych czasów przetrwały jedynie cztery cynowe sarkofagi, przechowywane obecnie w Pieskowej Skale. Resztki marmurowych i alabastrowych grobowców przeniesiono na zamek w Olesku, gdzie są zabezpieczone jako pamiątki historyczne.

Kościół zamkowy w Brzeżanach, mimo zniszczeń i upływu czasu, pozostaje jednym z najważniejszych świadectw potęgi i kultury rodu Sieniawskich oraz polskiego dziedzictwa na Kresach Wschodnich.

W latach 2020-2021 Instytut Polonika prowadził prace w kościele zamkowym.