W tekście wspomniane jest miasteczko Brzeżany, leżące 12 mil za Lwowem, w którym znajduje się m.in. kościół i klasztor o.o. bernardynów, założony przez żonę ostatniego z Sieniawskich. Oprócz tego wspomniany jest zamek, sporządzony dokładny opis murów oraz kaplicy, a także kwestia znajdujących się tam trzech cynkowych trumien Sieniawskich (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1876, Seria 3, T:2, s. 88-89, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu

Zamek Sieniawskich w Brzeżanach w Galicji

Za Lwowem, o mil 12 ku południowemu wschodowi, leżą nad Złotą Lipą Brzeżany, miasto powiatowe. Położenie ich bardzo jest wdzięczne: zewsząd otaczają je wzgórza lasem pokryte. Wzgórze północno-zachodnie nazywa się Storożyska, zapewne dlatego, że tam za czasów b. Rzeczypospolitej, w prawdzie nieco prozaicznej wikliny, z drugiego zaś brzegu aż ognie strażnicze zapalano podczas napadów kozackich i tatarskich. U stóp Storożysk rozciąga się staw bardzo znacznej rozległości, silną groblą od miasta oddzielony. Staw ten, w zimie wyborny dla sportu łyżwowego, a w lecie do kąpieli, nie przedstawia jednak malowniczego widoku z tego powodu, że z jednej strony ciągnie się nad nim w prostej linii gościniec rządowy, do Lwowa wiodący, poniżej którego spuszcza się ku samej wodzie jednostajny aż do znudzenia sznur, koniecz do samej wody wycięto i wygolono najstaranniej wszelką krzaczynę.

Ale dam tej sprawie pokój, bo jakbym słyszał niechętne słowa właściciela Brzeżan: 

„A temu gryzmoła czego się znów zachciało? Czy nie dość, że mu pozwalam kąpać się w moim stawie, a w zimie przypatrywać zgrabnym ruchom łyżwiarzy i łyżwiarek na lodzie, wreszcie że mu nie wzbraniam spacerować po mojej grobli? A żeby mu jeszcze gondolę sprawić i do usług oddać?” 

Otóż co rychlej retruję od stawu ku miastu. Tu znowu w prawo pociąga wzrok ku sobie gmach okazały, na wschodnim brzegu Storożysk przyczepiony. Jest nim klasztor i kościół oo. Bernardynów, założony w początku wieku XVIII przez żonę ostatniego z Sieniawskich. W samym środku rynku wznosi się gmach w czworobok stawiany, z wieżą zegarową, na której szczycie, powyżej chorągiewki o barwach austriackich, wznosi się herb właściciela Brzeżan, Stanisława hr. Potockiego, Piława. Dół tego gmachu zajmują kramy, pełne zgiełkliwego i brudnego żydostwa, a na pierwszym piętrze umieszczono klasyczne gimnazjum rządowe. Gimnazjum to założone było pierwotnie r. 1789 w Zbarażu i miało tylko 5 klas. Na prośbę zaś księżnej Lubomirskiej w r. 1805 do Brzeżan przeniesione i w ostatnich latach do 8 klas uzupełnione zostało.

Nareszcie prowadzę łaskawego czytelnika ku zamkowi, ku zamkowi tylko, a nie do zamku samego, bo nie ma tam już dla badacza nic ciekawego, wyjąwszy jedną kaplicę. Stoją wprawdzie mury dachem pokryte, gmach w czworokąt stawiany zachował dotąd swą dawną postać, przynajmniej w ogólnych zarysach, ale zaniedbany i opuszczony w wysokim stopniu. W zachodnim skrzydle gmachu umieszczono browar, resztę obrócono na koszary dla załogi tutejszej. Kaplica w stylu odrodzenia, o dwóch kopułach, zwrócona frontem ku zachodowi, stoi wśród podwórza. Oparta wschodnią ścianą o korpus gmachu, służyła do bardzo niedawna za skład przyborów i materiałów piwowarskich. Ale co gorzej: ze sklepów grobowych wywleczono i na posadzce kościelnej obok północnej ściany ustawiono trzy trumny Sieniawskich, odlano bardzo pięknie z cynku. Na wiekach trumien figury hetmanów, w postaci leżącej. 

Trumny te mieszczą dotąd zwłoki nieboszczyków. Gdzie się podziała reszta trumien, Bóg raczy wiedzieć. Nie łaskawiej postąpili sobie ludzie z marmurowymi posągami hetmanów, umieszczonymi po prawej i po lewej stronie wielkiego ołtarza, z którego nawiasowo wspominając, została tylko mensa szkaradnie obtłuczona. Co więcej, najpiękniejsze z pomników, umieszczone w prawym skrzydle kaplicy, zgrozą przejmują dziś widzów. Z tablicy umieszczonej nad leżącą postacią ostatniego Sieniawskiego, Adama, hetmana w. kor., wydarła brutalna ręka złote czy złocone litery, które na śrubkach do tła były przymocowane i napis stanowiły. Jednemu z Sieniawskich odtłuczono nos, drugiemu nogę, innego zabielono wapnem. A szkoda, wielka szkoda tych pomników, wykutych mistrzowską ręką z czerwonego marmuru! 

Daj Boże, aby nad tą kaplicą ulitowali się konserwatorzy zabytków starożytnych i postarali się przynajmniej o fotograficzne zdjęcie tego, co jeszcze ocalało. O „zębie czasu”, na który zazwyczaj winę niedbalstwa i grzesznego lekceważenia się składa, nic nie wspominam, bo i gmach cały, i kaplica, i pomniki byłyby wieki przetrwały, gdyby nie przewrotność ludzka, co zmarłym nawet ich spoczynku zazdrości, z grobowców kamienie na zakładanie szynkowni wyciąga, komnaty złocone wapnem obryzguje, a w brudzie się rozkoszując, celem prędszego zdeptania i zgniecenia przeszłości, browar w siedzibie przodków urządza. Może to tak być musi w naszym wieku przemysłu, falsyfikatów i ogólnego bankructwa?…