Proteza ręki, tzw. mechaniczna ręka, 1600-1620, zbiory Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: samlingar.shm.se, Modyfikowane: tak, Warunki licencji
Fotografia przedstawiająca Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie
Proteza ręki, tzw. mechaniczna ręka, 1600-1620, zbiory Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: samlingar.shm.se, Warunki licencji
Fotografia przedstawiająca Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie
 Prześlij dodatkowe informacje
Identyfikator: POL-002463-P/170383

Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie

Identyfikator: POL-002463-P/170383

Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie

W nowożytnych arsenałach przechowywano wartościowe przedmioty różnego typu, lecz niewątpliwie dominowały tam militaria. W niektórych, jak np. w warszawskim, można było natrafić np. na protezę przedramienia zwaną też mechaniczną ręką.

Wydaje się, że jedną z najwcześniejszych wzmianek, mówiących o protezach ręki, jest fragment encyklopedii Pliniusza Starszego „Historia Naturalna” z 77 r. n.e. Oczywiście znane są wcześniejsze przekazy, lecz pochodzą one ze źródeł archeologicznych czy malowideł naskalnych. Tymczasem w swojej encyklopedii, autor wspomina o utracie ręki przez rzymskiego dowódcę w czasie II wojny punickiej, który dzięki otrzymanej protezie mógł wrócić na pole walki. Na ziemiach polskich znana jest wczesna relacja Galla Anonima, opisującego w Kronikach przekazanie przez Bolesława Krzywoustego „złotej ręki” wojewodzie Żelisławowi („Tam to komes Żelisław utracił rękę, w której dzierżąc tarczę zasłaniał nią ciało, ale natychmiast pomścił mężnie jej utratę zabijając tego, który mu ją obciął. Książę Bolesław zaś dla uczczenia go zwrócił mu złotą rękę za cielesną”).

Renesans przyniósł rozwój nauki, w tym postępy w chirurgii, protetyce i ortyce. Powstawały wówczas protezy z żelaza, zarówno ręki, jak również ramion i przedramion. Tworzono je w kształcie przypominającym ludzką kończynę; były wyposażane w przegub łokciowy, który umożliwiał ich zginanie i - dzięki zwalnianiu specjalnej blokady za pomocą przycisku - prostowanie. Nadal były one jednak dosyć ciężkie i wymagały kontroli ze strony nieuszkodzonej ręki, co bywało problematyczne. Ponadto protezy górnych kończyn należały do produktów, na które mogły sobie pozwolić zamożne osoby, dlatego zachowana ich liczba jest mniejsza niż protez kończyn dolnych.

Z czasem, tj. od XVII w. zaczęto je udoskonalać, dzięki zastosowaniu stali i miedzi, a także dzięki zmianom w konstrukcji. Celem tych modyfikacji poza zwiększeniem funkcjonalności była także redukcja wagi protez, gdyż dotychczasowe - choć przywracały żołnierzom możliwość trzymania broni - nadal sprawiały kłopoty w obsłudze. Ulepszania konstrukcyjne nadal postępowały i dzięki temu zaczęto rozszerzać grupy ich odbiorców. W pierwszych latach XVII w. włoski lekarz, Giovanni Tommaso Minadoi, zaprojektował protezę dla osoby po amputacji, która nie służyła w wojsku.

Niezwykle interesującym obiektem jest proteza przedramienia i dłoni, zwana również mechaniczną ręką, przechowywana w Livrustkammaren (Zbrojowni Królewskiej) w Sztokholmie. Jest ona przeznaczona dla osoby, która straciła lewą rękę. Została wykonana między 1600 a 1620 r. ze stali pomalowanej na czarno. Ma 440 mm długości, 125 mm szerokości i waży 1480 g. Dłoń o szerokości 95 mm została wyposażona w pięć ruchomych palców, a przycisk w jej górnej części umożliwia dowolne ich ustawianie. Palce zostały przymocowane do specjalnego przegubu, na wewnętrznie zamocowanych kostkach. Dłoń zaś została połączona z mankietem przedramienia. A na ażurowym rękawie umieszczono dwie pary zawiasów.

W inwentarzach sztokholmskiej Zbrojowni Królewskiej obiekt został kilkukrotnie odnotowany. Pierwsza informacja pochodzi z 1683 r., gdy wymieniono go jako jeden z obiektów przywiezionych z Polski. Proteza padła łupem wojsk szwedzkich, gdy ci rabowali arsenał w Warszawie w 1655 r. Wiadomo również, że w późniejszym czasie była ona używana przez koniuszego Karola XII Wittelsbacha, Carla Gustafa Güntherfelta (1672–1738), który stracił rękę podczas bitwy pod Kliszowem (1702). Niektóre źródła donoszą, że Güntherfelt stracił w bitwie obie ręce, lecz nie wydaje się to prawdopodobne, gdyż w kolejnych latach towarzyszył Karolowi XII w polu.

Kolejna wzmianka o obiekcie pochodzi z inwentarza z 1748 r., a więc na dekadę po śmierci królewskiego koniuszego. Odnotowano ją wówczas pod numerem 513: „En Järnhand med Konst giord, för en lahmskuten at bruka” [Żelazna ręka ze sztuką dana, dla kulawego człowieka do użycia]. Kolejne dwie wzmianki, tym razem z inwentarza z 1803 i 1813 r., również pod numerem 513. informują „1 st Jern hand nyttjad af Gÿnterfeldt Tid. inv. nr.: 513” [1 sztuka żelaznej ręki używanej w czasach Gÿnterfeldta nr inw.: 513]. Wiadomo więc, że przedmiot został wypożyczony królewskiemu koniuszemu po stracie ręki, a po jego śmierci proteza została zwrócona, zapewne przez jego rodzinę do Zbrojowni Królewskiej. Obiekt obecnie znajduje się na ekspozycji w sztokholmskiej Zbrojowni.

Czas powstania:

1600-1620

Bibliografia i archiwalia:

  • Gall Anonim, „Kronika polska”, http://biblioteka.kijowski.pl/sredniowiecze/gall%20anonim%20-%20kroniki.pdf [dostęp: 19 XI 2024].
  • Bogumił Przeździak, „Historia protetyki, ortotyki i pomocy lokomocyjnych”, Elbląg 2011.
  • Andrzej Rottermund, „Polska föremål i svenska samlingar/Polish items in Swedish Collec-tions”, [w:] „Krigsbyte/War-booty, Krigsbyte”, Stockholm 2007, s. 115–136..
  • Katarzyna Wagner, „Szwedzkie zdobycze z Rzeczpospolitej. Zarys problematyki”, [w:] „W hetmańskim trudzie. Księga pamiątkowa ku czci prof. Jana Wimmera”, red. Z. hundert, M. Wagner, Oświęcim 2017, s. 121–137..
  • Kevin Zuo, Jaret L. Olson, „The Evolution of Functional Hand Replacement: From Iron Prostheses to Hand Transplantation”, „Canadian Journal of Plastic Surgery”, 2014, nr 22(1), s. 44–51..
  • Armprotes, mekanisk arm, strona internetowa Statens historiska museer, https://samlingar.shm.se/object/A55E3270-861D-4D6B-B331-121EEFEFE615 [dostęp: 19 XI 2024].

Publikacja:

17.12.2024

Ostatnia aktualizacja:

18.12.2024

Opracowanie:

Katarzyna Wagner
rozwiń
Fotografia przedstawiająca Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie Fotografia przedstawiająca Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie Galeria obiektu +1
Proteza ręki, tzw. mechaniczna ręka, 1600-1620, zbiory Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie
Fotografia przedstawiająca Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie Fotografia przedstawiająca Mechaniczna ręka w Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie Galeria obiektu +1
Proteza ręki, tzw. mechaniczna ręka, 1600-1620, zbiory Zbrojowni Królewskiej w Sztokholmie

Projekty powiązane

1
  • Katalog poloników Zobacz