Adam Jerzy Czartoryski (1770­-1861)
W latach 50 i 60. XIX w. cmentarz na Les Champeaux zyskiwał rosnącą popularność jako miejsce spoczynku polskiej emigracji -przede wszystkim jednak tej bogatszej, często arystokratycznej i związanej z konserwatywno-liberalnym stronnictwem Hôtel Lambert, nazwanym tak ze względu na paryską siedzibę jej przywódcy Adama Jerzego Czartoryskiego. Nic dziwnego zatem, że ów potomek książęcego rodu, który ostatnie blisko 30 lat życia spędził na wygnaniu w Paryżu, walcząc metodami quasi-dyplomatycznymi i propagandowymi na rzecz sprawy polskiej, również - choć chwilowo - spoczął w Montmorency. W tym czasie na Les Champeaux pochowana została już jego siostra, księżna Maria Wirtemberska (1768-1854), pierwsza polska powieściopisarka, oraz - obok niej -Cecylia Beydale (1787-1851), najprawdopodobniej nieślubna córka matki księcia Izabeli Czartoryskiej (1745-1835).

W atmosferze pobudzenia polskiego ruchu narodowego w trzech zaborach oraz (kolejnych) nowych nadziei na jego wsparcie przez mocarstwa zachodnie uroczystości pogrzebowe Czartoryskiego urządzone zostały z wyjątkowym (jak na warunki emigracyjne) przepychem. Ich styl był niemal monarszy - odpowiadał zatem koncepcjom niektórych stronników księcia, którzy widzieli w nim Adama I, potencjalnego króla odrodzonej Polski. Zwłoki Czartoryskiego, zmarłego 15 lipca 1861 r. w wynajętym zamku w Montfermeil, 18 lipca przeniesiono do kaplicy w Hôtel Lambert na paryskiej Wyspie św. Ludwika, gdzie wystawiono je na widok publiczny oraz organizowano kilka razy dziennie msze żałobne; Czartoryski ubrany był w czerwony aksamitny płaszcz z sobolowym kołnierzem, dający wrażenie królewskości. Cztery dni później miały miejsce właściwie uroczystości pogrzebowe, w których wzięło udział kilka tysięcy osób - w tym szambelan i adiutant Napoleona III, ambasador angielski oraz inni dygnitarze. Najpierw trumnę uroczyście przeniesiono z Hôtel Lambert do kościoła parafialnego św. Ludwika, gdzie w nabożeństwie brał udział również arcybiskup Paryża, François-Nicholas-Madeleine Morlot (1795-1862). Następnie już mniejszy orszak odprowadził księcia do Montmorency, gdzie ­- po kolejnych nabożeństwach i przemowach - złożono go w krypcie kolegiaty św. Marcina.

Podparyskie miasto nie stało się jednak miejscem wiecznego spoczynku Czartoryskiego - mimo nadziei jego stronników, którzy liczyli, że ich przywódca symbolicznie pozostanie na wygnaniu ze zniewolonej ojczyzny razem z nimi. Książę już przed śmiercią snuł plany pośmiertnego powrotu do rodzinnej Sieniawy (w ówczesnej Galicji, czyli w zaborze austriackim), gdzie w rodowej krypcie spoczywał jego ojciec Adam Kazimierz (1734-1823) oraz gdzie w 1860 r. przeniesiono szczątki matki. W grudniu 1864 r. zmarła żona Czartoryskiego, księżna Anna z Sapiehów (1799-1864), którą również pochowano w kolegiacie obok męża. Jednak już w sierpniu 1865 r. wszystkich członków rodu - czyli również Marię Wirtemberską i Cecylię Beydale - przeniesiono do kościoła sieniawskiego. Ów krok można odczytywać również jako wyraz zmiany okoliczności po nieudanym powstaniu styczniowym (1863-1864): zmierzchu wszelkich nadziei szybkiego odzyskania niepodległości oraz pogodzenia się politycznego spadkobiercy Czartoryskiego, syna Władysława (1828-1894), z rządem w Wiedniu; innym tego przejawem będzie przeniesienie w latach 70. XIX w. słynnych puławskich zbiorów sztuki i pamiątek narodowych -zbieranych przez matkę Adama Jerzego i po powstaniu listopadowym przechowywanych w Paryżu - do Krakowa, gdzie w 1878 r. otwarto na ich podstawie Muzeum Książąt Czartoryskich. Jedyną pamiątką po Adamie Jerzym Czartoryskim w Montmorency pozostało skromne (w porównaniu ze znajdującym się naprzeciwko imponującym pomnikiem Juliana Ursyna Niemcewicza i Karola Kniaziewicza) epitafium z 1868 r., mające formę przyściennej kapliczki neogotyckiej, w której na konsoli z herbem Pogoń umieszczono popiersie przedstawiające zmarłego, autorstwa Klemensa Boryczewskiego (1828-1894), oraz - poniżej - tablicę z czarnego marmuru.

Okazały pogrzeb księcia-wygnańca był ostatnią rolą odegraną przez Czartoryskiego. Tych ostatnich w ciągu ponad 70-letniej działalności miał jednak wiele. Wspólny mianownik stanowiła jedna z nich -oświeconego arystokraty o poglądach liberalnych, definiowanych jednak w taki sposób, w jaki robiono to w elitarnych salonach przełomu XVIII i XIX w.: umiarkowanie reformistycznie w duchu anglofilskim z zachowaniem znaczenia szlachty w społeczeństwie, a w wydaniu polskim wyrażonym w Ustawie Rządowej 3 maja 1791 r., koronnym dziele reform Sejmu Wielkiego (1788-1792), wprowadzającym sprawną monarchię konstytucyjną. Choć Czartoryskiego uznawano za konserwatywnego w kręgach demokratycznej emigracji w Paryżu po powstaniu listopadowym (1830-1831), to na tle zachowawczego polskiego ziemiaństwa w zaborach rosyjskim lub austriackim mógł uchodzić za dość progresywnego. Jeszcze na przełomie lat 50. i 60. XIX w. nawoływał ziemian podległych Rosji do porzucenia klasowego egoizmu i dobrowolne uwłaszczenie chłopów (w celu pozyskania ich dla sprawy narodowej), a szlachtę galicyjską do sojuszu z umiarkowanymi demokratami, stwierdzając, że „szlachta nie może już dziś jak dawniej reprezentować całego narodu”.

Tym samym Czartoryski był spadkobiercą swojego rodu, spokrewnionego z Jagiellonami, który w XVIII w. odegrał pierwszorzędną rolę w dziejach pogrążonej w kryzysie Rzeczypospolitej. Współtworzone razem z Poniatowskimi stronnictwo magnackie zwane Familią dążyło w czasach Augusta III (panował 1733-1763) do reformy państwa, wsparcia szukając w Rosji; to dzięki poparciu rosyjskiemu polskim królem został wywodzący się z Familii Stanisław August Poniatowski (panował 1764­-1795). W czasach młodości Adama Jerzego Czartoryscy byli skonfliktowani ze spokrewnionym z nimi władcą, tworząc jądro tzw. opozycji magnackiej. W 1788 r. - przed sejmem, który zostanie nazwany później Wielkim - dążyła ona do zdobycia przewagi w państwie. Pierwsze samodzielne kroki Adama Jerzego w polityce polegały na przygotowaniu w tym czasie dość nierealnego planu przejęcia władzy przez arystokratyczny quattuorvirat, pod którego dyktando miałyby zostać przeprowadzone reformy. We właściwym dziele odnowy Rzeczypospolitej młody Czartoryski nie wziął udziału, ale walczył w przegranej wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. i został odznaczony orderem Virtuti Militari.

Samodzielna polityczna rola Czartoryskiego rozpoczęła się po trzecim rozbiorze, gdy w maju 1795 r. razem z bratem Konstantym (1773-1860) - jak wielu innych Polaków - udał się do Petersburga starać się o łaskę Katarzyny II (panowała 1762-1796) i zdjęcie sekwestru z rodowych dóbr w zaborze rosyjskim. Dobrze przyjęty nad Newą, gdzie miał z przerwami spędzić 13 lat, odniósł sukces i rozpoczął błyskotliwą karierę dworzanina. Przede wszystkim zbliżył się i zaprzyjaźnił z wielkim księciem, a od 1801 r. carem Aleksandrem I (panował 1801-1825). Czartoryski został jego zaufanym doradcą, uczestnikiem prac nad reformami wewnętrznymi w Rosji z początku panowania oraz w latach 1804-1806 r. ministrem spraw zagranicznych - to on doprowadził do powstania trzeciej koalicji antyfrancuskiej, rozbitej przez Napoleona w bitwie pod Austerlitz 2 grudnia 1805 r. W tej roli, w przededniu bitwy oznaczającej kres jego kariery na szczytach petersburskiej władzy, Czartoryski został (dość ambiwalentnie) sportretowany przez Lwa Tołstoja w „Wojnie i pokoju”.

W tym czasie - i właściwie aż do powstania listopadowego - książę jednoznacznie opowiadał się za orientacja prorosyjską również jako najkorzystniejszą dla narodowych aspiracji Polaków, licząc -maksymalistycznie - na przywrócenie państwa w jakiejś formie w związku z Rosją lub minimalnie na włączenie wszystkich ziem polskich pod panowanie Romanowów. Starał się - z pewnymi sukcesami - o liberalizację polityki carskiej wobec Polaków oraz miał ogromne zasługi dla rozwoju polskiej oświaty w zaborze rosyjskim jako wieloletni kurator wileńskiego okręgu naukowego (1802-1824). W czasie kongresu wiedeńskiego (1814-1815), porządkującego Europę po epoce napoleońskiej, Czartoryski odegrał ważną rolę u boku Aleksandra I, walcząc o sprawę polską - postanowieniem kongresu było stworzenie Królestwa Polskiego, któremu car nadał liberalną konstytucję. Rzetelnie zaangażował się na rzecz powstania listopadowego przeciwko Petersburgowi, obejmując prezesurę Rządu Narodowego i nakłaniając wielu arystokratów do wsparcia insurekcji, ale nadał jej charakter konserwatywny i liczył - błędnie - na kompromis z Rosją.

W czasie 30-letniej emigracji próbował stworzyć wokół siebie główny polski ośrodek decyzyjny, przewodzący staraniom o odzyskanie niepodległości lub przynajmniej autonomii przewidzianej postanowieniami kongresu wiedeńskiego. Szansę dla sprawy polskiej widział we wpłynięciu na działania rządów państw zachodnich - przede wszystkim Anglii i Francji - i przychylne ich nastawienie. Kontaktom z politykami towarzyszyły próby wpłynięcia na opinię publiczną, w tym przez inspirację prasową. Poza tym Czartoryski i jego otoczenie uważnie obserwowali sytuację międzynarodową - również tworząc sieć agentów w różnych częściach Europy - licząc na korzystną koniunkturę, która pozwoli środkami dyplomatycznymi oraz zaangażowaniem zbrojnym (np. przez stworzenie oddziałów polskich) na korzystną zmianę sytuacji. Temu celowi służyły kontakty z innymi narodami pozbawionymi państwowości - szczególnie bałkańskimi - w duchu promowanej przez Czartoryskiego liberalnej wizji stosunków międzynarodowych opartej na prawach narodów do kształtowania własnej przyszłości.

Czartoryski poza tym angażował się - wspólnie z żoną - w aktywność oświatową i dobroczynną na rzecz polskiej emigracji, zarówno prezesując Towarzystwu Literackiemu Polskiemu, jak i współtworząc m.in. Bibliotekę Polską, Zakład św. Kazimierza, Szkołę Polską w Batignolles, Szkołę Wyższą w Montparnasse czy Instytut Panien Polskich.