Cmentarz dawnej parafii św. Stanisława w Nashua w stanie New Hampshire jest obiektem stanowiącym wyraziste świadectwo istnienia tam, w XIX i XX w., jednej z licznych na amerykańskiej ziemi, związanych z rzymskim katolicyzmem wspólnot parafialnych polskich emigrantów.

Krótka historia cmentarza

Nekropolia powstała w 1914 r. na zakupionym przez parafię gruncie o powierzchni 8 akrów (ok. 3,2 ha), znajdującym się we wschodniej części miasta, na stoku lokalnej kulminacji terenu, przy 61 Pine Hill Road. Przez wiele lat cmentarz pozostawał zaniedbany i dopiero w następstwie podjętych w 1950 r. szeroko zakrojonych prac (zainicjowanych nieco wcześniej przez ks. Józefa Piszczalkę, opiekuna parafii do 1948 r.), znalazł się w stanie spełniającym wymogi formy i estetyki właściwej dla miejsca pochówków. Teren cmentarza został powiększony, wyrównany i zagospodarowany. Poprowadzono wówczas alejki pokryte asfaltem i betonem, które przecinały się pod kątem prostym oraz biegły półkoliście w górnej części nekropolii. Od głównej drogi – Pine Hill Road – oddzielono cmentarz niewysokim granitowym murem z dwiema bramami i furtką z żelaznymi skrzydłami, pozostałe granice wyznaczał drewniany płot i siatkowe ogrodzenie.

Część zachodnią cmentarza zajmują nagrobki i jest to powierzchnia ok. 1 ha, pozostała wolna przestrzeń jest rezerwą terenową, mogącą służyć jako parking podczas organizowanych tam uroczystości. Prace na cmentarzu trwały do 1958 r., ich koszt wyniósł 42 000 USD. Od 1951 r. zrewitalizowany teren znany jest jako „Pulaski Park”.

W górnej części nekropolii znajduje się cmentarna kaplica. Jest to pochodzący z 1945 r. skromny budynek wykorzystywany podczas uroczystości pogrzebowych. Został wzniesiony na rzucie prostokąta, ma wymurowane z bloczków ceramicznych białe ściany z oknami, dźwigające dwuspadowy dach pokryty gontem bitumicznym. Szczytową, stanowiącą fasadę ścianę wieńczy umieszczony w kalenicy krzyż, przylega też do niej otwarty drewniany ganek kolumnowy, osłaniający wejście.

Cmentarz polski w Nashua – charakterystyka
Nekropolia, choć w swej istocie polska, posiada purytański, typowy dla cmentarzy Nowej Anglii charakter. Zapełniają ją luźno ustawione w rzędach, na zadbanej, pokrytej trawnikiem powierzchni, kamienne nagrobki w zdecydowanej większości bez krzyży, o skromnej epigrafice. Między nimi są nieregularnie ułożone równo z powierzchnią gruntu małych wymiarów kamienne płyty (tabliczki) nagrobne. Rzuca się w oczy brak jakichkolwiek ogrodzeń pól grobowych, jednocześnie nigdzie nie są one wydzielone. Na nekropolii znajduje się 348 ustawionych nagrobków kamiennych oraz 303 płyty/tablice umieszczone równo z ziemią, łącznie 651 obiektów sepulkralnych. Według informacji administracji cmentarza, upamiętnia on pochówek 1178 osób (liczne kamienie nagrobne poświęcone są kilku osobom). Nagrobki z inskrypcjami w języku angielskim i niepolskimi nazwiskami są na tym cmentarzu zdecydowaną rzadkością.

Upamiętnienia na cmentarzu w Nashua
Alejkę centralną, prowadzącą ku górze, zamyka masywny granitowy krzyż. Monument jest poświęcony poległym w czasie drugiej wojny światowej dziewięciu żołnierzom armii amerykańskiej polskiego pochodzenia. Na granitowym bloku zostały wyryte ich nazwiska. Obok stoją maszty z flagami amerykańską i polską. Pomnik stanowi dominantę nekropolii. Został wzniesiony w 1984 r. przez parafian ze stowarzyszenia „St. Stanislaus Ladies Guild”.

W górnej części cmentarza, po prawej stronie, znajduje się drugi monument komemoratywny (bez daty). Jest to wysoka płyta pionowa, poświęcona polskim misjonarzom ze zgromadzenia „Our Lady of Lasalette”, na której znajduje się siedem nazwisk, w tym sześć polskich.

Na cmentarzu w Nashua dominują proste kamienne (granitowe lub z kamienia wapiennego) stele, niekiedy z ustawionymi na nich krzyżami. Starsze nagrobki to często wykonane w monolicie płyty pionowe wraz z krzyżem, niekiedy krzyż stylizowany na pień drzewa jest posadowiony na skałkach. Niewielkie płyty (tablice) nagrobne umieszczone na powierzchni gruntu mają kształt prostokątny. Upamiętniają one w większości żołnierzy armii amerykańskiej (najczęściej z pochodzenia Polaków) walczących na lądzie i morzu podczas drugiej wojny światowej (zmarłych już po jej zakończeniu).

Inskrypcje nagrobne prezentują prawie we wszystkich przypadkach język polski, są zwięzłe, jeśli idzie o zawarte w nich informacje. W wielu wypadkach składają się one na kronikę rodzinną na przestrzeni kilku pokoleń. Należy dodać, że niekiedy napis ortograficzny przechodzi w fonetyczny. Najstarsza data śmierci napotkana na tym cmentarzu to rok 1915, najnowsza – 2022.

Inskrypcje nagrobne na cmentarzu św. Stanisława w Nashua są dobitnym przykładem postępującej w warstwie językowej amerykanizacji tamtejszej Polonii. W pierwszym rzędzie dotyczy to imion – w większości przypadków zapisywane są w brzmieniu angielskim, np. Alice, Anthony, Eugene, Joseph, Mary, Stanley, podobnie jak pokrewieństwo rodzinne: „daughter”, „son”, „wife”. Nazwiska natomiast na najstarszych nagrobkach występują w zapisie oryginalnym, z czasem zaś końcówka „-wski” jest zastępowana przez „-ski”, „-ski” przez „-sky”, a „sz” przez „sh”. Wiele nazwisk świadczy o pochodzeniu emigrantów z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, m.in. Alukonis, Degulis, Gidymin, Juonis, Mozejka, Panagoulis czy Stanulonis.

Na licznych nagrobkach można znaleźć w ich górnej części wyrytą w kamieniu postać Chrystusa na krzyżu, pojawia się też wykonany w tej technice motyw otwartej księgi, portret Chrystusa Miłosiernego, skrzydlaty anioł, postać zakonnika czy obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. Spotyka się też wykonane starannie płaskorzeźby, wizerunki Chrystusa Miłosiernego czy Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Pojawia się również w zdobieniu ornamentyka geometryczna czy roślinna. W pojedynczych przypadkach ustawiono na nagrobkach figury będące wtórnym elementem dekoracyjnym – Chrystusa Miłosiernego czy skrzydlatego anioła ‒ wykonane ze sztucznego kamienia.

Cmentarz jest przykładem utrzymywania przez dawną polską parafię ciągłości kulturowej poprzez kultywowanie wyniesionych z ojczystego kraju wartości duchowych.