Józef Czapski (1896-1993) był wybitnym polskim malarzem, pisarzem, krytykiem sztuki i publicystą, którego życie i twórczość odzwierciedlały burzliwe wydarzenia XX w. Był także żołnierzem, który uczestniczył zarówno w I wojnie światowej, w walkach lat 1919-1920, jak i przeszedł szlak II wojny światowej, ale i pacyfistą, który walczyć nie chciał.

Urodził się w Pradze 2 lub 3 kwietnia 1896 r., w rodzinie arystokratycznej. Właściwie nazywał się Józef Maria Franciszek Hutten-Czapski. Jego ojciec Jerzy Hutten-Czapski (1861-1930) był polskim hrabią, właścicielem ziemskim działaczem społecznym i politycznym. Wywodził się z najzamożniejszej gałęzi rodu Czapskich, która posiadała olbrzymie, odziedziczone po Radziwiłłach latyfundia w okolicy Mińska Litewskiego i na Wołyniu. Jego matką zaś była Józefa hrabianka Thun-Hohenstein (1867-1903), córka austro-węgierskiego polityka i dyplomaty Fryderyka Franciszek Józefa Thun-Hohenstein, urodzonego i zmarłego w Cieszynie, w czasie swojej kariery m.in. ambasadora w Sztokholmie i w Petersburgu. Po zakończeniu służby dyplomatycznej Fryderyk Franciszek osiadł w Pradze.

Chociaż Józef Czapski urodził się w Pradze, to dzieciństwo spędził w rodzinnym majątku z Przyłukach (obecnie Białoruś). Od najmłodszych lat odbierał staranne wykształcenie, także artystyczne. Jeszcze przed I wojną światową rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Petersburskim, prawdopodobnie jednak nie tyle z zamiłowania do prawa, ile w nadziei uniknięcia wcielenia do wojska. Jednak już w 1917 r. przerwał je i zaciągnął się do 1. Pułku Ułanów Krechowieckich. Z drugiej strony, będąc pod głębokim wpływem pacyfizmu i koncpecji Lwa Tołstoja, opuścił wojsko, zapisał się w 1918 do warszawskiej ASP, a przede wszystkim wraz z Antonim Marylskim założył pacyfistyczną komunę. Później trafił do Petersburga z misją odnalezienia wziętych do niewoli polskich oficerów, którzy - jak się okazało - zostali zamordowani. Tam spotkał się jednak z  Dymitrem Mereżkowskim, rosyjskim pisarzem i myślicielem, znanym ze swojego unikalnego podejścia do filozofii, które łączy elementy mistycyzmu, historyzmu oraz głębokiego zainteresowania duchowością i religią. Mereżkowski wierzył, że historia jest areną, na której rozgrywa się duchowa walka między dobrem a złem, między siłami duchowymi a materialnymi. Jego filozofia, silnie zakorzeniona w rosyjskiej tradycji intelektualnej i kulturowej, często skupiała się na poszukiwaniu duchowego sensu historii i kultury. W swoich pracach często odwoływał się do historycznych postaci i wydarzeń, aby zilustrować te idee. Koncepcja ta stała się inspiracją dla młodego Czapskiego, była wyjściem z impasu między biernością pacyfizmu, a potrzebą wikłania się w wir wydarzeń.

W latach 1919-1920 Czapski służył w pociągu pancernym „Śmiały”. Wziął udział w wyprawie kijowskiej. Odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari. Po zakończeniu działań wojennych zapisał się na krakowską Akademię Sztuk Pięknych, a w 1923 r. był współzałożycielem grupy malarskiej kapistów. Artystów, którzy po części pod wpływem Józefa Pankiewicza, zafascynowani byli problemem koloru i odwoływali się do tradycji francuskiego postimpresjonizmu i marzyli, aby wyjechać do Francji… Ta droga prowadziła go do Paryża. Tam został - jako najlepiej znający francuski - opiekunem grupy, poznał też wiele wybitnych osobistości, m.in. przez pewien czas wynajmował mieszkanie od Siergieja Nabokowa, z którym nawiązał romans. Do Polski wrócił w 1932 r. już jako rozpoznwalny artysta. Kolejne lata przyniosły wystawy nie tylko w Polsce, ale też na Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Pittsburghu.

Jego twórczość malarska, szczególnie ta powojenna z jednej strony jest głęboko analityczna, co widoczne jest m.in. w jego martwych naturach czy portretach. Mistyczne zatrzymane kadry, będące analizą koloru, kształtu i światła. A z drugiej strony niemal groteskowo przerysowane sceny zaczerpnięte z codzienności. Niekiedy niema, impresyjnie zanurzona w błysku spojrzenia. Nie są to jednak karykatury czy przypadkowe sceny. Zdają się przenikać codzienność, często sięga po detale, drobne fragmenty, wycinki rzeczywistości, które w efekcie zdają się również być transcendentnym przekroczeniem zwyczajności świata. Czapski potrafi przenikać rzeczywistość do jej trzewi, wnikać w nią, zostawiając nas w jakimś niepokoju wobec tego, co widzimy, i tego, czego doświadczamy. Doświadczył dosyć, aby także w swojej twórczości mierzyć się z brzydotą, ze światem, który jest nie tylko studium koloru i formy, ale też sceną dramatyczną. Ta jego brzydota nie wyśmiewa, nie ironizuje, raczej jest próbą uchwycenia tego, co pod codziennym blichtrem staramy się ukryć. W jego twórczości zdają się wciąż pobrzmiewać idee  Mereżkowskiego, idee, że przyszłość ludzkości zależy od syntezy duchowości i racjonalizmu. Może tylko nie w połączeniu nauki i religii, ale właśnie w sztuce widząc tę rolę. Sztuki, która staje się drogą do przeniknięcia głębszych, duchowych prawd, które umykają w przypadkowym widzeniu, ale których nie jest też w stanie odsłonić współczesnemu człowiekowi religia. Owo poszukiwanie uniwersalnego doświadczenia zdaje się przenikać jego twórczość. 

Po wybuchu II wojny światowej trafił do niewoli i został internowany w Starobielsku, a następnie w kolejnych obozach. Zwolniony został w 1941 r. po podpisaniu układu Sikorski-Majski. Został wówczas kierownikiem biura poszukiwań zaginionych w Rosji oficerów i żołnierzy. Następnie został szefem Wydziału Propagandy i Informacji przy Sztabie Armii Polskiej. Rosję opuścił jako jeden z ostatnich, a wojenne losy rzuciły go przez Irak, Palestynę, Egipt do Włoch, a następnie do Paryża. Tam w 1947 m.in. pisał do pierwszego numeru  „Kultury”, wydanego jeszcze w Rzymie. Z redakcją, już później paryską, „Kultury” związany będzie przez lata. W 1944 r. ukazały się również jego „Wspomnienia starobielskie”. W 1951 r. miała miejsce jego pierwsza powojenna wystawa. W kolejnych latach wystawiał m.in. w Paryżu, Londynie, Toronto, Genewie. 

Czapski studiował malarstwo w Krakowie, Warszawie i w Paryżu, gdzie zetknął się z awangardowymi ruchami artystycznymi tego okresu. Jego wczesne prace charakteryzowały się eksperymentowaniem z różnymi stylami i technikami. W Polsce jego prace pokazane były jeszcze w latach 50. w Krakowie i Poznaniu, a w 1986 r. w Muzeum Archidiecezjalnym w Warszawie. Jednak dopiero po zmianach politycznych pokazywany był w największych instytucjach muzealnych w kraju. W latach 80. wydawnictwo „Znak” wydaje zbiór jego esejów „Patrząc”, a w 1986 ukazują się „Dzienniki, wspomnienia, relacje”. Otrzymał nominacje na Honorowego Profesora ASP w Krakowie. 12 stycznia 1993 r. umarł w Maisons-Laffitte, pochowany został na cmentarzu w Mesnil-le-Roi, obok swojej siostry Marii, wybitnej literaturoznawczyni.

21 grudnia 2021 w Pradze odsłonięta została na fasadzie pałacu Thun-Hohenstein tablica z brązu poświęcona Józefowi Czapskiemu. Projekt upamiętnienia zrealizowany został we współpracy Instytutu POLONIKA oraz Instytutu Polskiego w Pradze. Autorką tablicy jest czeska rzeźbiarka, Paulina Skavova. Podczas odsłonięcia tablicy dyrektor Instytutu POLLONIKA Dorota Janiszewska-Jakubiak podkreśliła, że życie Czapskiego i dzieje jego rodziny obrazują losy Europy Środkowej.