Okolice Wędziagoły były niegdyś skupiskiem dworów i zaścianków szlacheckich, o czym wspomina sam noblista w poemacie „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada”. W okolicy mieszkało dużo szlachty zagrodowej, co różniło ich od Miłoszów, którzy należeli do starego szlacheckiego rodu pieczętującego się herbem Lubicz.

Historia miasteczka

Wędziagoła była jednym z elementów linii obronnej zabezpieczającej Litwę przed najazdami krzyżackimi. To tam wicekomtur Ragnety Markward Sulzbach, będący w sojuszu z księciem Witoldem przeciw Skirgielle, w 1382 lub 1384 r. starł się z miejscową ludnością.

Jednym z ważniejszych punktów oporu powstańczego 1863 r. był dwór Miłoszów w Użumiszkach. To tutaj ukrywali się powstańcy styczniowi. Jednym z najbardziej zagorzałych wrogów caratu był Eugeniusz Edward Artur Miłosz. Adiutant przywódcy powstania styczniowego na Litwie Zygmunta Sierakowskiego był, obok Antoniego Mackiewicza, najmocniejszym filarem oddziałów powstańczych. Nie podzielił losu wspomnianych przywódców, którzy zostali straceni. Według Andrzeja Miłosza dziadowi udało się uniknąć śmierci dzięki złożonym gwarancjom gminy starowierców z Iben, którzy potwierdzili, że przebywał on w czasie potyczek powstańczych w folwarku Użumiszki.

Kościół pw. Trójcy Świętej

Innym ważnym wydarzeniem w historii miejscowości jest budowa świątyni pw. Trójcy Świętej w 1664 r. Kościół stanął dzięki staraniom Marianny z Łopacińskich i Jana Rostworowskich. Do 1852 r. odprawiano tu nabożeństwa w języku polskim i litewskim, a później już tylko po polsku. W 1777 r. otwarto tu szkołę parafialną, która po 1863 r. uległa rusyfikacji. W 1817 r. kościół spłonął, a nowy postawiono dzięki staraniom księdza Mikołaja Kozłowskiego i jego parafianom w 1826 lub w 1830 r. W późniejszych latach świątynię przebudowano, dostawiono też dzwonnicę. 

Dzwony

Umieszczono tu trzy historyczne dzwony. Największy - ważący 800 kilogramów jest dedykowany św. Janowi Chrzcicielowi. To prezent dla rodzimego kościoła od dobrodziejki parafii, szlachcianki Teresy Kaszewskiej. Średni, upamiętniający św. Michała Archanioła, waży 480 kilogramów. Sprezentował go parafii szlachcic, Michał Kaszewski. Dzwon jest pęknięty i od dłuższego czasu nieużywany. Najmniejszy z dzwonów (waży 320 kilogramów) jest jednocześnie najstarszym. Został odlany w Królewcu w 1721 r. Jego patronami są  apostołowie Piotr i Paweł. Tak się złożyło, że ów Piotr i Paweł dwukrotnie wzywał naród do powstania - najpierw listopadowego, potem styczniowego. W czasie II wojny światowej dzwony były zdjęte i zakopane na dziedzińcu kościoła. Z powodu uszkodzenia belki, na której są zawieszone obecnie są rzadko używane. Pielgrzymi przychodzili tu modlić się przed cudowną figurą Jezusa Miłosiernego. Podczas powstania styczniowego tutejszy oddział stoczył z Rosjanami bitwę pod wsią Ibeny, za co wieś została zmieciona z powierzchni ziemi, a mieszkańców zesłano na Syberię.

 „Republika wędziagolska”

Na przełomie 1918 i 1919 r., kiedy powstawało niepodległe państwo litewskie, do gminy wędziagolskiej przydzielono obecne starostwo wędziagolskie oraz część dzisiejszych wsi rejonów kiejdańskiego i janowskiego. Mieszkańcy pochodzenia polskiego z miasteczka Wędziagoła i okolic utworzyli samorząd swojej gminy, nazywając go „Parafialny Komitet Ludowy”, oraz własną policję. W miasteczku na różnych instytucjach pojawiły się wówczas biało-czerwone flagi. Coraz głośniejsze były hasła propolskie; powszechnie liczono, że do Wędziagoły wkroczą Legiony Piłsudskiego. Odmówili także płacenia podatków, wstępowania do litewskiego wojska, ignorowali rozkazy pisane w języku litewskim. Działalności komitetu przewodniczyli właściciele dworów: Chmielewski, Chołod, Helena Skirgajło-Jagiełłowicz i inni. Do organizowania komitetu przyczynił się również ówczesny proboszcz parafii Kazimierz Mockus. Wówczas to urzędnicy litewscy przywołali do miejscowości oddział stacjonującego w Kownie wojska litewskiego. Na użyciu argumentów słownych i nahajek oraz przepychankach z szaulisami (Związek Strzelców Litewskich) się wówczas skończyło.

Do II wojny światowej większość mieszkańców stanowili Polacy (90%). Jednak długotrwała lituanizacja, przymusowe wysiedlenia i zsyłki, brak polskich szkół od II wojny światowej, spowodowały depolonizację Kowieńszczyzny. Polacy w miasteczku są jednak nadal na tyle liczni, że w miejscowym kościele, jako jedynym na Laudzie, msza jest odprawiana również w języku polskim.

Cmentarz i grób Miłoszów

Na cmentarzu w Wędziagole spoczywa szlachta z okolicznych folwarków i zaścianków, które należały do znanych polskich rodów w Wielkim Księstwie Litewskim: Miłoszów, Wilkiewiczów, Chłopickich, Górskich i Zabiełłów. Dzisiejsi mieszkańcy Wędziagoły odwołują się do tradycji tych rodzin.

Na miejscowym cmentarzu od XVI w. chowano także przedstawicieli rodu Miłoszów. W grobowcu spoczywa więcej przedstawicieli rodziny Miłoszów niż wyryto na nagrobkach. Znajdują się tam katakumby, w których spoczywają przodkowie noblisty. Grób rodziny poety otacza metalowa barierka, poprzeplatana gdzieniegdzie szeroko rozłożonymi paprociami. Na wysokim nagrobku można przeczytać inskrypcję:

sp. Eugeniusz Edward Artur Miłosz – Ur. 20 grudnia 1836 r. Um. 28 grudnia 1895 r.

Na drugim mniejszym nagrobku widnieje inskrypcja:

Eleonora z Sopoćków Miłoszowa zeszła ze świata w R.1858, wieku lat życia 60.

A poniżej:

S.P. Józef Miłosz ur. 1799 r. zm. 16 maja 1869 r. S.p. Kamilla Miłoszówna zm. […] kwiet. 1860 r. w 26 [?] roku życia.

Tu pochowany jest Andrzej Miłosz, który w 1605 r. ze swoją litewską chorągwią husarii szarżował na Szwedów pod Kircholmem. Spoczywają tu również szczątki dziadka Czesława i Andrzeja Miłoszów Artura - adiutanta naczelnika powstańczego Kowieńszczyzny Zygmunta Sierakowskiego, a także Józefa - dziadka Oskara Miłosza i inni z tego rodu. Wędziagoła staje się symbolicznym splotem rodu Miłoszów z jego gałęzią litewską, reprezentowaną przez Czesława i jego brata Andrzeja, oraz gałęzią białoruską, której przedstawicielem jest pisarz i dyplomata litewski - Oskar Miłosz.

Poeta nazwie to miejsce „mikrokosmosem nad Niewiażą” albo „Litwą gniazdową”. Swoje gniazdo będzie opisywał wielokrotnie, zapełniając je postaciami przodków, których historię pozna z rodzinnych kronik i opowieści oraz z dokumentów archiwalnych. W poemacie „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada” poeta pisał, że jego ojciec Aleksander urodził się w Serbinach pod Wędziagołą, jako syn Artura Miłosza i Stanisławy z Łopacińskich. Miłoszowie mieszkali na Litwie przynajmniej od XVI w., skoro czasów młodości poety doczekała umowa podpisana przez jednego z nich w 1578 r. Rodową siedzibą były właśnie Serbiny pod Wędziagołą, niedaleko Szetejń.