ČESKÁ VERZE TEXTU

Witraże Józefa Mehoffera w kaplicy grobowej rodziny Grauerów w Opawie należą do najcenniejszych przykładów wczesnej secesji w sztuce polskiej i zarazem do nielicznych zachowanych in situ realizacji artysty poza granicami Polski. Zespół sześciu okien, powstały w 1901 roku, jest dziełem dojrzałym, łączącym duchowy wymiar modernistycznego symbolizmu z precyzją kompozycji, w której artysta odwołał się do średniowiecznych wzorców i własnych studiów nad gotykiem. Stanowi również wyjątkowe świadectwo roli Mehoffera jako twórcy, który potrafił nadać witrażowi rangę malarstwa monumentalnego, zachowując jego organiczny związek z architekturą i światłem.

Kontekst powstania kaplicy i zamówienia

Fundatorem kaplicy był Emil Grauer, przedstawiciel znanej opawskiej rodziny przemysłowców i członek miejscowej Izby Handlowo-Przemysłowej. Wzniesiona na nowym cmentarzu miejskim w latach 1898-1901 budowla stanowiła typowy przykład neogotyckiego mauzoleum rodzinnego. Kaplica, wzniesiona z jasnego kamienia, o smukłych proporcjach, z wysokimi szczytami, ostrymi łukami okien i dekoracją pinakli, wyrażała estetykę końca XIX wieku, w której sentymentalny historyzm mieszał się z potrzebą nowoczesnego upamiętnienia. Wnętrze kaplicy było skromne, niemal ascetyczne - jego jedyną ozdobą miał być cykl sześciu witraży. Zlecenie na ich wykonanie otrzymał Józef Mehoffer, wówczas profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, mający już za sobą doświadczenia fryburskie i współpracę z warsztatem Żeleńskich. W Opawie artysta mógł w pełni zrealizować własną koncepcję witraża sepulkralnego - dzieła, które nie tylko ilustruje prawdy wiary, lecz przenosi widza w sferę kontemplacji i metafizycznego światła.

Architektura i układ ikonograficzny

W kaplicy znajdują się cztery wysokie, smukłe okna w ścianach bocznych oraz dwa większe okna w ścianach szczytowych, wypełnione maswerkiem. Całość tworzy spójną narrację o przejściu duszy z doczesności do życia wiecznego. W lewej części umieszczone są witraże Zaśnięcie Marii i U grobu Chrystusa, w prawej - Wiara-Nadzieja-Miłość (znane też jako Dusza u wrót raju) oraz Caritas. Nad wejściem widnieje Anioł Światła Wiekuistego, a w oknie przeciwległym - Archanioł Sądu Ostatecznego. Mehoffer powiązał motywy w pary ideowe: każdy witraż odpowiada tematycznie temu, który znajduje się naprzeciwko. Dzięki temu całość nabiera znaczenia eschatologicznego i teologicznie spójnego - od śmierci i pogrzebu przez cnoty zbawcze aż po triumf światła i sąd ostateczny.

Okna boczne ujęte są w ostrołukowe pola z okrągłymi zwieńczeniami. Sceny figuralne mieszczą się w środkowej części, pomiędzy stylizowaną architekturą, baldachimami i fryzami ornamentacyjnymi. Najbardziej charakterystycznym elementem dekoracyjnym są monumentalne bratki, biegnące pasami w dolnej i górnej części okien. Ich naturalistyczne formy, powiększone do nadludzkiej skali, tworzą aurę mistycznego ogrodu, w którym rozgrywają się wizje nieba i zmartwychwstania. W ornamentyce pojawiają się też motywy liści ostu - znak cierpienia, ale i oczyszczenia, które w tradycji chrześcijańskiej wiązano z ideą pokuty. Całość łączy precyzja rysunku, łagodna secesyjna linia i rytmiczny układ światła, nadający witrażom niepowtarzalną pulsację.

Forma i kolorystyka

Mehoffer, wykształcony w tradycji malarstwa akademickiego, traktował witraż jako dzieło malarskie, którego tworzywem jest światło. W opawskim cyklu uzyskał wyjątkową harmonię barw. Dominują tony purpury, granatu i szmaragdowej zieleni, równoważone przez pasma złocistego światła i przezroczystych bieli. Kolor nie jest tu jedynie elementem dekoracyjnym - stanowi medium duchowe, poprzez które ujawnia się misterium przejścia. W witrażu Wiara-Nadzieja-Miłość u dołu widnieje martwa kobieta, nad którą unosi się dusza w postaci dziecka z wielobarwnymi skrzydłami. Trzy kobiece postaci w bramie raju uosabiają cnoty teologalne. Artysta wykorzystał tu motyw bramy - symbol granicy między światem ziemskim a boskim. Architektoniczna rama kompozycji z kolumnami i belkowaniem podkreśla to przejście, a intensywne, ciepłe barwy rozświetlają scenę, jakby zapowiadając zmartwychwstanie.

W sąsiednim oknie Caritas Mehoffer stworzył zupełnie inne ujęcie miłości - nie jako sentymentalnego aktu współczucia, lecz jako potężnej siły duchowej. Kobieta obejmująca dwoje dzieci w aureoli czerwieni i złota symbolizuje miłość boską, zdolną ogarnąć cierpienie i ofiarę. Kontrast między tym przedstawieniem a subtelnością „Duszy u wrót raju” ujawnia niezwykły zakres emocjonalny artysty. Oba okna stanowią apogeum symbolizmu Mehoffera, w którym uczucie i światło stapiają się w jedno.

Symbolika i duchowość

Ideowa konstrukcja opawskich witraży wyrasta z głębokiej znajomości teologii i tradycji ikonograficznej. Cały cykl jest medytacją o śmierci rozumianej nie jako kres, lecz jako przejście w „świat wiecznej szczęśliwości”. Zestawienie motywów Chrystusowego grobu i Zaśnięcia Marii z personifikacjami cnót teologalnych tworzy zamknięty krąg zbawienia. Światło, które przenika przez barwne szkła, staje się metaforą łaski. Mehoffer, podobnie jak w swoich fryburskich realizacjach, posługiwał się nim jak językiem objawienia - każda zmiana intensywności światła powoduje ożywienie innych partii kompozycji, co czyni dzieło dynamicznym i żywym. W ten sposób artysta przekraczał granicę między obrazem a doświadczeniem duchowym.

Styl secesyjny i gotycki dialog

Forma opawskich witraży świadczy o niezwykle subtelnym balansie między gotycką inspiracją a nowoczesnym językiem secesji. Mehoffer nie powielał średniowiecznych wzorców, lecz je reinterpretował - z gotyku zaczerpnął pionowy rytm i zasadę wertykalnego podziału, z secesji zaś - miękkość linii, organiczne kształty i ornament roślinny. W rezultacie powstało dzieło całkowicie współczesne, a zarazem osadzone w duchowości epoki, która widziała w sztuce sakralnej nie tylko wyraz wiary, ale też poszukiwanie sensu w świecie przemian cywilizacyjnych. Opawa stała się więc miejscem, gdzie polski artysta stworzył dzieło o europejskim wymiarze - łączące tradycję z nowoczesnością, mistykę z dekoracyjnością.

Znaczenie techniczne i warsztatowe

Realizację witraży powierzono zakładowi F. Białkowskiego i W. Skibińskiego w Krakowie, z którym Mehoffer współpracował przy wielu projektach. Ich kunszt wykonawczy pozwolił na osiągnięcie niezwykle złożonych efektów światłocieniowych. Artysta czuwał nad procesem powstawania każdego okna, a jego interwencje w doborze szkła i malowaniu konturów świadczą o zrozumieniu właściwości optycznych materiału. Zastosowanie przezroczystych i półprzezroczystych tafli o różnej grubości pozwoliło uzyskać wrażenie ruchu światła, zmieniającego się w zależności od pory dnia. To dzięki temu witraże opawskie „żyją” - ich barwy nigdy nie są takie same, a kaplica staje się zmiennym, pulsującym organizmem.

Losy powojenne i współczesna konserwacja

 W latach dziewięćdziesiątych XX wieku grobowiec Grauerów znajdował się w złym stanie, a dwa witraże zostały skradzione. W 2008 roku, po przejęciu kaplicy przez miasto Opawa, rozpoczęto prace ratunkowe. Oryginały witraży zdeponowano w Urzędzie ds. Majątku Państwowego i poddano konserwacji. W 2015 roku władze miasta, przy współpracy z konserwatorami, zrekonstruowały zniszczoną konstrukcję kaplicy, wzmacniając ją metalowymi ściągami i odtwarzając detale z marmuru supikowskiego. Rekonstrukcja kosztowała ponad trzy miliony koron. Z uwagi na wyjątkową wartość artystyczną i ryzyko kradzieży oryginały witraży nie zostały ponownie wstawione do okien - ich miejsce zajęły wierne kopie. Oryginały planuje się udostępnić publiczności w przestrzeni ekspozycyjnej Domu Miejskiego w Opawie.

Dwa spośród witraży - Wiara-Nadzieja-Miłość i Caritas - zachowały się w Polsce jako autorskie repliki, wykonane przed 1905 rokiem w warsztacie Białkowskiego i Skibińskiego. Przez wiele lat zdobiły mieszkanie artysty przy ul. Krupniczej w Krakowie, a obecnie znajdują się w Domu Józefa Mehoffera, oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie. To one pozwalają w pełni docenić finezję koloru i rysunku, którą w kaplicy opawskiej można dziś odczuć tylko pośrednio.

Znaczenie w twórczości Mehoffera i w historii witrażownictwa

Opawski cykl jest jednym z pierwszych w pełni autorskich zespołów witrażowych Mehoffera i zapowiedzią jego największego dzieła - monumentalnych witraży w katedrze św. Mikołaja we Fryburgu. W porównaniu z nimi opawskie kompozycje mają charakter bardziej intymny i kontemplacyjny, ale widać w nich ten sam sposób myślenia o świetle i kolorze jako o istotach duchowych. Artysta, jak zauważał Adam Żeleński, nie poprzestawał na projekcie - współpracował ze szklarzem, czuwając nad każdym etapem pracy, aby wydobyć z materiału pełnię ekspresji. Witraż był dla niego formą malarstwa totalnego - syntezą rysunku, koloru, architektury i światła.

Dzieło z Opawy można też uznać za świadectwo dialogu kultur. Polak tworzy w czeskim mieście zespół, który łączy katolicką ikonografię z europejską estetyką modernizmu. W czasach, gdy sztuka narodowa coraz mocniej podkreślała granice, Mehoffer tworzył język uniwersalny - duchowy i ponadnarodowy. Dlatego jego opawskie witraże, mimo lokalnego charakteru fundacji, wpisują się w szerszy nurt europejskiej secesji, obok dzieł Kolomana Mosera, Eugène’a Grasset czy Franza von Stucka.

Kaplica Grauerów w Opawie, ze swym zespołem witraży Mehoffera, jest miejscem, gdzie materialna struktura kamienia i niematerialne światło tworzą jedność. W tym połączeniu tkwi istota modernistycznej duchowości - wiary w sztukę jako narzędzie poznania tajemnicy życia i śmierci. Dziś, po ponad stu latach, witraże te zachwycają nie tylko kunsztem artystycznym, ale też niezwykłą świeżością idei: śmierć nie jest tu końcem, lecz bramą, przez którą człowiek przechodzi w światło. Mehoffer stworzył w Opawie dzieło o niezwykłej sile emocjonalnej, w którym połączył racjonalny porządek gotyku z płynną linią secesji, a metafizykę z malarską zmysłowością. To jedyne jego dzieło na terenie Czech pozostaje zarazem jednym z najpiękniejszych świadectw europejskiego modernizmu.

ČESKÁ VERZE TEXTU

Vitráže Josepha Mehoffera v Grauerově hrobce v Opavě

Vitráže Jozefa Mehoffera v Grauerově hrobce v Opavě patří k nejcennějším příkladům rané secese v polském umění a zároveň k několika málo dochovaným realizacím tohoto umělce in situ mimo Polsko. Soubor šesti oken z roku 1901 je vyzrálým dílem, v němž se snoubí duchovní rozměr modernistického symbolismu s precizní kompozicí, v níž se autor odvolával na středověké vzory a vlastní studie gotiky. Vitráž rovněž představuje jedinečný doklad role Mehoffera jako tvůrce, který dokázal vtisknout vitráži status monumentální malby, přičemž zachoval organický vztah k architektuře a světlu.

Kontext vzniku kaple a zakázky

Hrobku si nechal postavit Emil Grauer, zástupce známé opavské průmyslnické rodiny a člen místní obchodní a živnostenské komory. Stavba na novém městském hřbitově v letech 1898–1901 představovala typický příklad neogotického rodinného mauzolea. Hrobka postavená ze světlého kamene, se štíhlými proporcemi, vysokými štíty, ostrými okenními oblouky a vrcholovou výzdobou vyjadřovala estetiku konce 19. století, v níž se sentimentální historismus mísil s potřebou moderní památky. Interiér objektu byl skromný, téměř asketický - jedinou výzdobou byla řada šesti vitráží. Zakázku na jejich realizaci obdržel Josef Mehoffer, tehdy profesor Krakovské akademie výtvarného umění, který měl již zkušenosti z Freiburgu a spolupráci se Żeleńského ateliérem. V Opavě mohl umělec plně realizovat svou koncepci sepulkrální vitráže – díla, které nejen ilustruje pravdy víry, ale také přenáší diváka do sféry kontemplace a metafyzického světla.

Architektura a ikonografické uspořádání

V kapli se nacházejí čtyři vysoká, štíhlá okna v bočních stěnách a dvě větší okna ve štítech, vyplněná kružbami. Celek tvoří ucelené vyprávění o přechodu duše z pozemského života do věčného života. V levé části jsou umístěny vitráže Spasení Panny Marie a U hrobu Krista, v pravé části jsou vitráže Víra - Naděje - Láska (známé také jako Duše u bran ráje) a Caritas. Nad vchodem je Anděl věčného světla a v protějším okně Archanděl posledního soudu. Mehoffer spojil motivy do ideologických dvojic: každá vitráž tematicky odpovídá té, která se nachází naproti ní. Díky tomu nabývá celek eschatologického významu a teologické soudržnosti – od smrti a pohřbu přes spasitelné ctnosti až po triumf světla a poslední soud.

Boční okna jsou vsazena do lomených oblouků s kulatým zakončením. Figurální scény se nacházejí uprostřed, mezi stylizovanou architekturou, baldachýny a ornamentálními pásy. Nejvýraznějším dekorativním prvkem jsou monumentální macešky, které se táhnou v pásech přes spodní a horní část oken. Jejich naturalistické tvary zvětšené do nadlidského měřítka vytvářejí auru mystické zahrady, v níž se odehrávají vize nebe a vzkříšení. Ve výzdobě se objevují také motivy listů bodláku - znamení utrpení, ale také očištění, které bylo v křesťanské tradici spojeno s myšlenkou pokání. Celek spojuje preciznost kresby, jemnou secesní linii a rytmus světla, který dává vitrážím jedinečnou pulzaci.

Forma a barvy

Mehoffer, vyškolený v tradici akademické malby, přistupoval k vitráži jako k malířskému dílu, jehož materiálem je světlo. V opavském cyklu dosáhl jedinečné barevné harmonie. Převládají odstíny fialové, tmavě modré a smaragdově zelené, které jsou vyvážené zlatavými pásy světla a průhlednými bílými skly. Barva zde není jen dekorativním prvkem - je duchovním prostředkem, jehož prostřednictvím se odhaluje tajemství přechodu. Vitráž Víra-Naděje-Láska ve spodní části zobrazuje mrtvou ženu, nad níž se vznáší duše v podobě dítěte s pestrobarevnými křídly. Tři ženské postavy u brány ráje ztělesňují teologické ctnosti. Autor zde použil motiv brány - symbolu hranice mezi pozemským a božským světem. Architektonický rámec kompozice se sloupy a trámy zdůrazňuje tento přechod a intenzivní teplé barvy osvětlují scénu, jako by ohlašovaly vzkříšení.

V sousedním okně Caritas Mehoffer vytvořil zcela odlišné zobrazení lásky - nikoli jako sentimentálního projevu soucitu, ale jako mocné duchovní síly. Žena objímající dvě děti v červené a zlaté svatozáři symbolizuje božskou lásku, která je schopna přijmout utrpení a oběť. Kontrast mezi tímto vyobrazením a jemností obrazu „Duše u bran ráje“ odhaluje umělcův mimořádný citový rozsah. Obě okna představují vrchol Mehofferovy symboliky, v níž pocit a světlo splývají v jedno.

Symbolika a duchovnost

Ideová konstrukce opavských vitráží vychází z hluboké znalosti teologie a ikonografické tradice. Celá série je meditací o smrti, která není chápána jako konec, ale jako přechod do „světa věčné blaženosti“. Spojení motivů Kristova hrobu a Mariina spánku s personifikacemi teologických ctností tvoří uzavřený kruh spásy. Světlo, které prosvítá barevným sklem, se stává metaforou milosti. Mehoffer, podobně jako ve svých freiburských realizacích, používá světlo jako jazyk zjevení – každá změna intenzity světla oživuje jiné partie kompozice, čímž se dílo stává dynamickým a živým. Umělec tak překročil hranici mezi obrazem a duchovním prožitkem.

Secesní styl a gotický dialog

Forma opavských vitráží svědčí o mimořádně jemné rovnováze mezi gotickou inspirací a moderním jazykem secese. Mehoffer středověké vzory nereprodukoval, ale reinterpretoval - z gotiky převzal vertikální rytmus a princip vertikálního členění, zatímco ze secese měkkost linií, organické tvary a rostlinný ornament. Výsledkem je dílo, které je zcela současné, ale zároveň vychází ze spirituality doby, která vnímala sakrální umění nejen jako výraz víry, ale také jako hledání smyslu ve světě civilizačních změn. Opava se tak stala místem, kde polský umělec vytvořil dílo evropského rozměru - spojil tradici s moderností, mystiku s dekorativností.

Technický a řemeslný význam

Realizace vitráží byla svěřena dílně F. Białkowského a W. Skibińského v Krakově, s nimiž Mehoffer spolupracoval na mnoha projektech. Jejich řemeslná zručnost umožnila dosáhnout mimořádně složitých světelno-stínových efektů. Umělec dohlížel na proces vzniku každého okna a jeho zásahy do výběru skla a malování kontur dokládají jeho porozumění optickým vlastnostem materiálu. Použití průhledných a poloprůhledných skel různé tloušťky umožnilo vytvořit dojem pohybu světla, který se mění v závislosti na denní době. Díky tomu opavské vitráže „žijí“ – jejich barvy nejsou nikdy stejné a kaple se stává pulsujícím, proměnlivým organismem.

Poválečný osud a současná údržba

 V 90. letech 20. století byla Grauerova hrobka ve špatném stavu a dvě vitráže byly ukradeny. V roce 2008, kdy hrobku převzalo město Opava, byly zahájeny záchranné práce. Originály vitráží byly uloženy na Úřadě státního majetku a podrobeny konzervaci. V roce 2015 město ve spolupráci s konzervátory rekonstruovalo poškozenou konstrukci hrobky, posílilo ji kovovými táhly a obnovilo detaily ze supíkovického mramoru. Rekonstrukce stála více než tři miliony korun. Vzhledem k její mimořádné umělecké hodnotě a riziku krádeže nebyly původní vitráže znovu osazeny - jejich místo zaujaly věrné kopie. Originály budou zpřístupněny veřejnosti ve výstavních prostorách Obecního domu v Opavě.

Dvě z vitráží - Víra-Naděje-Láska a Caritas - se v Polsku dochovaly jako originální repliky, které vznikly před rokem 1905 v dílně Białkowského a Skibińského. Dlouhá léta zdobily umělcův byt na ul. Krupnicza v Krakově a nyní jsou umístěny v Domě Józefa Mehoffera, pobočce Národního muzea v Krakově. Právě ty nám umožňují plně docenit jemnost barev a kresby, kterou dnes v opavské hrobce můžeme vnímat jen zprostředkovaně.

Význam v Mehofferově tvorbě a v historii tvorby vitráží

Opavská série je jednou z prvních Mehofferových plně autorských vitráží a předznamenává jeho největší dílo - monumentální vitráže v katedrále sv. Mikuláše ve Freiburgu. Ve srovnání s nimi mají opavské kompozice charakter intimnější a kontemplativní, ale lze v nich rozpoznat stejný způsob uvažování o světle a barvě jako o duchovních bytostech. Umělec, jak poznamenal Adam Żeleński, se neomezoval jen na návrh – spolupracoval se sklářem a dohlížel na každý krok práce, aby z materiálu vydoloval plnou expresivitu. Vitráže pro něj byly formou úplného malířství - syntézou kresby, barvy, architektury a světla.

Opavské dílo lze vnímat také jako svědectví o dialogu kultur. Polák vytváří v českém městě soubor, který kombinuje katolickou ikonografii s evropskou estetikou modernismu. V době, kdy národní umění stále více zdůrazňovalo hranice, vytvářel Mehoffer univerzální jazyk - duchovní a nadnárodní. Proto se jeho opavské vitráže i přes lokální charakter založení řadí do širšího proudu evropské secese vedle děl Kolomana Mosera, Eugena Grasseta nebo Franze von Stucka.

Grauerova hrobka v Opavě se souborem Mehofferových vitráží je místem, kde hmotná struktura kamene a nehmotné světlo tvoří jednotu. V tomto spojení spočívá podstata modernistické spirituality - víra v umění jako nástroj poznání tajemství života a smrti. Dnes, po více než sto letech, tyto vitráže ohromují nejen uměleckým mistrovstvím, ale i mimořádnou svěžestí idejí: smrt zde není koncem, ale branou, kterou člověk přechází do světla. V Opavě vytvořil Mehoffer dílo mimořádné emocionální síly, v němž spojil racionální řád gotiky s plynulými liniemi secese a metafyziku s malířskou smyslností. Toto jeho jediné dílo v České republice zůstává zároveň jedním z nejkrásnějších svědectví evropského modernismu.