Kresowe rezydencje z racji swojej lokalizacji, sytuacji politycznej kraju i wynikających z niej militarnych wartości architektury wielokrotnie zyskiwały duże znaczenie w historii Rzeczypospolitej. Do tego rodzaju budowli należała siedziba w Mikulińcach, wystawiona nad rzeką Seret, przy jednym z głównych traktów. Zamkowe mury były świadkami ważnych wydarzeń historycznych i obecności wybitnych Polaków - wśród nich hetmanów i skoligowanych z nimi magnatów. Dla powstania rezydencji kluczowe były dzieje samego ośrodka. Mikulińce odnotowano w źródłach już w XI w. Rozwój następujący w kolejnych stuleciach był stale utrudniany przez najazdy tatarskie, które tym silniej skłaniały do budowy i modernizacji fortyfikacji zapewniających bezpieczeństwo miastu i jego mieszkańcom.

Hetmańska warownia
Historia murowanej fortecy sięga połowy XVI stulecia i wiąże się z postacią Anny z Sieniawskich, małżonki kasztelana krakowskiego Wawrzyńca Spytka Jordana. Szlachcianka wybrała pod budowę siedziby obszar, który podnosił walory obronne - wzgórze położone w zakolu rzeki. Po Jordanach dobra przejęli Zborowski (traktujący tutejszy zamek jako główną rezydencję rodową), od których w 1637 r. Mikulińce odkupił hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski. Zarówno wybitny dowódca, jak i jego syn Aleksander, podejmowali inwestycje związane z odnawianiem i modernizacją zamku, który dobrze spełniał funkcje obronne. Warowni nadano regularny plan prostokąta, z murami otaczającymi wewnętrzny dziedziniec, na który wiodły dwie bramy z przesklepionymi przejazdami - zachodnia (główna) oraz wschodnia. W narożach znajdowały się baszty na rzutach okręgu, z których dwie (północno-zachodnia i południowo-wschodnia) górowały nad budowlą. Przy zachodniej linii wałów znajdował się główny gmach mieszkalny. Forma architektoniczna zachowywała charakter militarny a na murach widoczne były otwory strzelnicze. Aleksander Czołowski dwa wieki później odnotował, że obiekt „liczył się (…) do piękniejszych i silniejszych zamków w tych stronach” („Teka Konserwatorska” 1892).

Równie wysoka rangę społeczno-polityczną co Koniecpolscy posiadali następni właścicieli zamku, który przechodził kolejno w ręce rodów Lubomirskich, Sieniawskich i Potockich. W XVIII w. fortalicja stopniowo traciła swoje znaczenie militarne, co przyczyniło się do jej późniejszej degradacji i budowy nowej siedziby w Mikulińcach - klasycystycznego pałacu. O zmianie miejsca rezydowania zadecydowała Ludwika z Mniszchów Potocka (wdowa po hetmanie wielkim koronnym i kasztelanie krakowskim, Józefie Potockim). Magnatka wykazywała jednocześnie troskę o stan dóbr, m.in. uzyskując od króla Augusta III Sasa potwierdzenie praw miejskich oraz fundując w Mikulińcach kościół i klasztor księży misjonarzy. 

W służbie przemysłu, czyli XIX-wieczne losy zamku
Następny istotny etap w dziejach fortalicji nastał za czasów rodziny Konopków, którzy odkupili Mikulińce od bratanka Ludwiki z Mniszchów, Józefa Potockiego. Miasto (wraz okolicznymi wsiami) chciano uczynić ważnym ośrodkiem przemysłowym, zakładając m.in. gorzelnię i manufaktury. Ważną drogą rozwoju było też nadanie funkcji uzdrowiskowych, zapewnionych przez zakład kąpielowy. Nowe role przypisano także samemu kompleksowi zamkowemu, adaptując dawną siedzibę Koniecpolskich na potrzeby wytwórni sukna i warsztatów koronkarskich. Po omawianej rodzinie, wskutek małżeństwa Józefy Konopkówny, majątek przejął Mieczysław Rey. Brak gruntownych remontów i wprowadzanie w kolejnych dekadach przyziemnych funkcji (m.in. poprzez przekształcenie części kompleksu na stajnie) sprawiły, że stan obiektu znacznie się pogorszył. Zamek nie odzyskał swoje świetności, lecz dawny, XVII-wieczny charakter budowli pozostaje czytelny, ponadto część pomieszczeń cały czas jest użytkowana i pełni rolę mieszkań.