Osiedle specjalne Czesjel zostało założone w 1930 r. przez „rozkułaczonych” chłopów z południowych regionów Rosji i obwodu witebskiego. Wśród nich byli również Polacy. W 1940 r. przez Czesjel przechodziły transporty obywateli polskich, tzw. osadników, deportowanych z terenów polskich przyłączonych w 1939 r. do ZSRR. Później przenoszono tu Polaków z innych specposiołków w tym rejonie. Reżim osiedla specjalnego zniesiono po amnestii z 12.08.1941 r. Ostatnie rodziny polskie wyjechały w maju 1944 r., osiedle opustoszało.

Cmentarz dla zesłańców urządzono w lesie iglastym na wzgórzu. Przypuszczalnie w osadzie były dwa cmentarze – prawosławny i katolicki, nad rzeką Łowlą, w odległości około 500 m od osady. Gdy w połowie lat 50. XX w. specposiołek przestał istnieć, oba cmentarze, pozostawione bez opieki, niszczały. Według wspomnień mieszkańca pobliskiego osiedla, w latach 70. XX w. na cmentarzu zachowały się jeszcze kopce i krzyże mogilne, po których obecnie nie ma już śladu. Nie można ustalić ani liczby, ani wykazów imiennych osób pochowanych na cmentarzu.

Miejsce pochówków zostało odnalezione i zbadane latem 2007 r. przez wyprawę uczniów szkoły średniej ze wsi Letka i Mutnyj. Na jednym z grobów znaleziono drewniany krzyż katolicki z tabliczką w języku polskim: „…NSKI KAZIMIERZ 1869-1940”. W wyniku poszukiwań archiwalnych i rozmów z rdzenną ludnością historycy z dużym prawdopodobieństwem ustalili, że był to Kazimierz Garguliński (1869-1940) – deportowany Polak, który zmarł podczas transportu w okolicach specposiołka Czesjel 14.08.1940 r. i został pochowany przez miejscowych Polaków.



Opracowała T. Zachara / MKiDN, VI 2025