Na szkole polskiej w Karwinie Frysztacie znaleźć można skromną tablicę upamiętniającą znaczącą postać w historii Karwiny - Wacława Olszaka. Kim był? Dlaczego go upamiętniono i jak wyglądało miasto, którego był burmistrzem?

Data i miejsce urodzenia

Wacław Olszak urodził się 29 maja 1868 roku w miejscowości Szonów (Šenov), w Śląsku Austriackim.  Był synem Wacława i Marianny Olszaków (z domu Pasternak).  

Edukacja i początki kariery lekarskiej

Po ukończeniu gimnazjum w Cieszynie (rok ukończenia: 1889) Olszak studiował medycynę na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie w 1895 r. uzyskał doktorat wszech nauk lekarskich. 

Po powrocie do regionu Śląska Cieszyńskiego rozpoczął pracę jako lekarz — m.in. w Karwinie, w Kasie Brackiej Przemysłu Węglowego. Równocześnie pełnił rolę lekarza społecznego dla uczniów polskiego gimnazjum w Orłowej (od 1909) oraz współpracował z lokalnymi organizacjami polskimi. 

Działalność społeczna i polityczna

Olszak angażował się intensywnie w działalność organizacji mniejszości polskiej na Zaolziu (część Śląska Cieszyńskiego po stronie Czechosłowacji). Był członkiem i działaczem m.in.:

• Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego
• Ogniska Polskiego w Dąbrowie
• Stowarzyszenia Chrześcijańskich Robotników „Praca” w Karwinie
• Związku Śląskich Katolików
• Związku Polaków w Czechosłowacji 

Współdziałał także w Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, ciału politycznym, które próbowało reprezentować interesy polskiej części Śląska Cieszyńskiego w okresie powojennym. W 1928 r. samodzielnie założył fundację stypendialną, mającą na celu wspieranie uczniów mniej zamożnych rodzin. 

Burmistrz Karwiny

Wacław Olszak objął urząd burmistrza Karwiny w 1929 roku i sprawował go do 1936 roku.  W trakcie jego kadencji Karwina była miejscem spotkań ważnych wizyt; przykładowo w 1930 roku gościł w mieście prezydent Czechosłowacji Tomáš Garrigue Masaryk, któremu Olszak przywitał go w języku polskim i czeskim. 

Po wyborach w 1936 roku przegrał mandat burmistrza na rzecz Antonína Krůty. Po utracie stanowiska nadal wykonywał zawód lekarza, zwłaszcza dla górników i mieszkańców Karwiny (jako „lekarz górniczy”) aż do wybuchu II wojny światowej. 

Los w czasie II wojny światowej i tragiczna śmierć

Po wkroczeniu nazistowskich wojsk w region Zaolzia, Olszak znalazł się w niebezpiecznej sytuacji — jako znany Polak, działacz i lekarz. Został zatrzymany przez niemieckie służby gestapo / administrację górniczą (dokładne okoliczności różnie relacjonowane). 

Według oficjalnych dokumentów i relacji historycznych, 7 września 1939 r. wezwano go do kopalni (prawdopodobnie pod pretekstem wypadku). Tam został dotkliwie pobity przez gestapo i pracowników administracji górniczej. Przewieziono go do szpitala, gdzie 11 września 1939 r. zmarł na skutek urazów, które spowodowały krwotok wewnętrzny / pęknięcie naczyń mózgowych. 

Jego NARODZINY został sprowadzony do minimum przez władze niemieckie: tłum lokalnych mieszkańców mógł towarzyszyć procesji, lecz do wejścia na cmentarz dopuszczono jedynie kilku najbliższych (żona, synowie, kapłan). 

Upamiętniany jest corocznie przez Polskie Towarzystwo Medyczne w Republice Czeskiej i lokalne społeczności. 

Odznaczenia i pamięć pośmiertna

W roku 1938 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi społeczne i zawodowe.  

W latach późniejszych (po transformacji ustrojowej i w okresie polsko-czeskiej współpracy) jego dorobek i postać odzyskiwały należne miejsce w pamięci lokalnej. Tablice pamiątkowe z jego imieniem umieszczono na budynkach szkolnych w Karwinie-Frysztacie. Ustanowiono w mieście medal jego imienia, przyznawany osobom zasłużonym dla miasta Karwiny (Medal Wacława Olszaka in memoriam).  
 

Jedną z form upamiętnienia jest coroczna ceremonia składania kwiatów na jego grobie w Karwinie-Kopalniach — szczególnie w rocznicę śmierci. 

Karwina - miasto nieistniejące

Świetnie poniżej masz osobny, pełny tekst o historii dawnej Karwiny (Karwiny-Frysztatu), opracowany w duchu artykułu popularnonaukowego, ale z rzetelną podbudową źródłową (czeskie i polskie opracowania, w tym m.in. prace Franciszka Popiołka, Alfreda Tenera, Vladimira Sládečka, Ladislava Hosáka, „Dějiny Karvinska” i „Karviná. Historie města”). Tekst uwzględnia również kontekst polonijny i przemiany przestrzeni miejskiej aż do powstania współczesnej Karviny.

Dawna Karwina miasto, które zniknęło pod ziemią

Gdyby nie tablice pamiątkowe i dawne fotografie, trudno byłoby dziś wyobrazić sobie Karwinę sprzed pół wieku, było to tętniące życiem miasto, którego centrum znajdowało się nie tam, gdzie dziś rozciągają się bloki i arterie współczesnej Karwiny, lecz w miejscu, którego już nie ma czyli Karwinie-Kopalniach (Karviná-Doly). To właśnie tam, między gotyckim kościołem św. Piotra z Alkantary, szkołą, rynkiem i ulicą Dworcową, biło serce dawnej Karwiny. Miasta, które w XIX wieku urosło na węglu, a w XX wieku niemal całkowicie przez ten sam węgiel zostało pochłonięte.

Od wsi książęcej do miasta przemysłowego

Karwina (czes. Karviná, niem. Karwin) była początkowo niewielką wsią nad rzeką Olzą, wzmiankowaną po raz pierwszy w 1268 roku w dokumencie księcia opawskiego Władysława, jako własność klasztoru cystersów w Rudach. Przez kolejne wieki pozostawała częścią Księstwa Cieszyńskiego, zamieszkaną głównie przez ludność polskojęzyczną. Jeszcze w XVIII wieku Karwina była wsią rolniczą, należącą do dóbr frysztackich (wówczas pod panowaniem Habsburgów), o charakterze typowo chłopskim.

Wszystko zmieniło się po odkryciu złóż węgla kamiennego w 1776 roku w pobliskiej Orłowej i Karwinie. Od tego momentu region Cieszyńskiego Śląska zaczął nabierać znaczenia przemysłowego. W drugiej połowie XIX wieku Karwina stała się jednym z głównych ośrodków górnictwa węglowego w monarchii austro-węgierskiej. W 1856 roku powstała Kasa Bracka Górników, zapewniająca pomoc socjalną robotnikom i ich rodzinom, co stanowiło jedną z najstarszych instytucji ubezpieczeniowych w regionie.

Miasto pracy i kontrastów

Wraz z rozwojem przemysłu Karwina przestała być wsią. Stała się miastem ludzi napływowych. W końcu XIX wieku liczyła ponad 12 tysięcy mieszkańców, z czego większość stanowili górnicy i ich rodziny. Równocześnie narastały tu kontrasty: z jednej strony eleganckie wille dyrektorów i urzędników przy ulicy Dworcowej i przy kościele św. Piotra, z drugiej baraki robotnicze i ciasne osiedla górnicze, takie jak Raj czy Darków.

Darków, włączony do Karwiny dopiero w XX wieku, był odrębną miejscowością znaną z uzdrowiska sanatorium słynącego z wód siarczkowych, założonego w 1866 roku. Przyjeżdżali tu kuracjusze z całej monarchii. Z kolei w sąsiednim Frysztacie, położonym kilka kilometrów na północ, życie toczyło się spokojniej był to dawny ośrodek handlowy i administracyjny, który od średniowiecza posiadał prawa miejskie.

Karwina w czasie wojen i międzywojnia

Po I wojnie światowej los Karwiny rozstrzygnął się dramatycznie. Po rozpadzie monarchii Habsburgów o cały Śląsk Cieszyński wybuchł konflikt polsko-czeski (1919). Mieszkańcy Karwiny w większości czuli się związani z Polską tu silnie działała Macierz Szkolna, polskie parafie i organizacje społeczne. Ostatecznie jednak decyzją Rady Ambasadorów z 1920 roku miasto znalazło się po stronie czechosłowackiej.

Mimo napięć narodowych Karwina rozwijała się nadal jako górnicze centrum regionu. W okresie międzywojennym istniały tu równolegle szkoły, gazety i organizacje polskie, czeskie i niemieckie. Burmistrzem w latach 1929–1936 był wspomniany wcześniej dr Wacław Olszak.

We wrześniu 1939 roku po wkroczeniu wojsk niemieckich Olszak został brutalnie pobity i zmarł był pierwszą ofiarą terroru na Zaolziu. Jego śmierć symbolicznie zamknęła epokę dawnej, wielokulturowej Karwiny.

Zapaść górnicza i „miasto, które się zapadło”

Po II wojnie światowej władze Czechosłowacji zintensyfikowaną eksploatację złóż węgla. Górnictwo przyniosło regionowi pracę, ale też katastrofę przestrzenną. Wydobycie prowadzone tuż pod powierzchnią ziemi spowodowało ogromne deformacje terenu, a całe dzielnice starej Karwiny  w tym rynek, ratusz, kościół ewangelicki i większość zabudowy mieszkaniowej zapadły się nawet o 30 metrów.

Do lat 60. XX wieku stara Karwina praktycznie przestała istnieć. Ocalał jedynie kościół św. Piotra z Alkantary, którego pochyła sylwetka stała się symbolem losu miasta. Nowe centrum Karwiny zbudowano w latach 50. i 60. w odległości kilku kilometrów, wokół dawnego Frysztatu, który dziś stanowi dzielnicę Karviná-Fryštát. To właśnie Frysztat dawniej mniejsze miasteczko z pięknym klasycystycznym rynkiem, zamkiem Larisch-Mönnichów i barokowym kościołem Podwyższenia Krzyża Świętego – przejął funkcje utraconego miasta.

Pamięć o nieistniejącym mieście

Dziś Karwina jest miastem nowoczesnym, przemysłowym, ale pamięć o „starej Karwinie” wciąż żyje. Zachowane fotografie, wspomnienia i nieliczne relikty pochyły kościół, resztki murów, kapliczki i krzyże – są niemymi świadkami świata, który przestał istnieć. W tym świecie żył i działał dr Wacław Olszak, lekarz górników i burmistrz, który wierzył, że nawet w miejscu tak podzielonym można budować wspólnotę opartą na solidarności i wzajemnym szacunku.

Dzisiejsza Karwina to w istocie dwa miasta jedno widzialne, drugie zatopione w ziemi i pamięci. A w tej pamięci, tak jak w kamieniu pochylonego kościoła, wciąż trwa echo dawnych dzwonów i głosy tych, którzy uczynili z Karwiny miejsce pełne życia, pracy i nadziei.