ČESKÁ VERZE TEXTU

Na szkole polskiej w Karwinie Frysztacie znaleźć można skromną tablicę upamiętniającą znaczącą postać w historii Karwiny - Wacława Olszaka. Kim był? Dlaczego go upamiętniono i jak wyglądało miasto, którego był burmistrzem?

Edukacja i początki kariery lekarskiej

Wacław Olszak urodził się 29 maja 1868 roku w miejscowości Szonów (Šenov), w Śląsku Austriackim.  Był synem Wacława i Marianny Olszaków (z domu Pasternak). Po ukończeniu gimnazjum w Cieszynie (rok ukończenia: 1889) Olszak studiował medycynę na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie w 1895 r. uzyskał doktorat wszech nauk lekarskich. 

Po powrocie do regionu Śląska Cieszyńskiego rozpoczął pracę jako lekarz m.in. w Karwinie, w Kasie Brackiej Przemysłu Węglowego. Równocześnie pełnił rolę lekarza społecznego dla uczniów polskiego gimnazjum w Orłowej (od 1909) oraz współpracował z lokalnymi organizacjami polskimi. 

Działalność społeczna i polityczna

Olszak angażował się intensywnie w działalność organizacji mniejszości polskiej na części Śląska Cieszyńskiego po stronie Czechosłowacji. Był członkiem i działaczem m.in.:

• Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego
• Ogniska Polskiego w Dąbrowie
• Stowarzyszenia Chrześcijańskich Robotników „Praca” w Karwinie
• Związku Śląskich Katolików
• Związku Polaków w Czechosłowacji 

Współdziałał także w Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, ciele politycznym, które próbowało reprezentować interesy polskiej części Śląska Cieszyńskiego w okresie powojennym. W 1928 r. samodzielnie założył fundację stypendialną, mającą na celu wspieranie uczniów mniej zamożnych rodzin. 

Burmistrz Karwiny

Wacław Olszak objął urząd burmistrza Karwiny w 1929 roku i sprawował go do 1936 roku.  W trakcie jego kadencji Karwina była miejscem spotkań ważnych wizyt; przykładowo w 1930 roku gościł w mieście prezydent Czechosłowacji Tomáš Garrigue Masaryk, któremu Olszak przywitał go w języku polskim i czeskim. 

Po wyborach w 1936 roku przegrał mandat burmistrza na rzecz Antonína Krůty. Po utracie stanowiska nadal wykonywał zawód lekarza, zwłaszcza dla górników i mieszkańców Karwiny (jako „lekarz górniczy”) aż do wybuchu II wojny światowej. 

Po wkroczeniu nazistowskich wojsk, Olszak znalazł się w niebezpiecznej sytuacji jako znany Polak, działacz i lekarz. Został zatrzymany przez gestapo i po kilku dniach zwolniony. 

Według oficjalnych dokumentów i relacji historycznych, 7 września 1939 r. wezwano go do kopalni (prawdopodobnie pod pretekstem wypadku). Tam został dotkliwie pobity przez gestapo i pracowników administracji górniczej. Przewieziono go do szpitala, gdzie 11 września 1939 r. zmarł na skutek urazów, które spowodowały krwotok wewnętrzny i pęknięcie naczyń mózgowych. 

Jego NARODZINY został sprowadzony do minimum przez władze niemieckie: tłum lokalnych mieszkańców mógł towarzyszyć procesji, lecz do wejścia na cmentarz dopuszczono jedynie kilku najbliższych (żona, synowie, kapłan). 

Upamiętniany jest corocznie przez Polskie Towarzystwo Medyczne w Republice Czeskiej i lokalne społeczności. 

Odznaczenia i pamięć pośmiertna

W roku 1938 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi społeczne i zawodowe.  

W latach późniejszych (po transformacji ustrojowej i w okresie polsko-czeskiej współpracy) jego dorobek i postać odzyskiwały należne miejsce w pamięci lokalnej. Tablice pamiątkowe z jego imieniem umieszczono na budynkach szkolnych w Karwinie-Frysztacie. Ustanowiono w mieście medal jego imienia, przyznawany osobom zasłużonym dla miasta Karwiny (Medal Wacława Olszaka in memoriam).  Jedną z form upamiętnienia jest coroczna ceremonia składania kwiatów na jego grobie w Karwinie-Kopalniach szczególnie w rocznicę śmierci. 

Karwina - miasto nieistniejące

Świetnie poniżej masz osobny, pełny tekst o historii dawnej Karwiny (Karwiny-Frysztatu), opracowany w duchu artykułu popularnonaukowego, ale z rzetelną podbudową źródłową (czeskie i polskie opracowania, w tym m.in. prace Franciszka Popiołka, Alfreda Tenera, Vladimira Sládečka, Ladislava Hosáka, „Dějiny Karvinska” i „Karviná. Historie města”). Tekst uwzględnia również kontekst polonijny i przemiany przestrzeni miejskiej aż do powstania współczesnej Karviny.

Dawna Karwina miasto, które zniknęło pod ziemią

Gdyby nie tablice pamiątkowe i dawne fotografie, trudno byłoby dziś wyobrazić sobie Karwinę sprzed pół wieku, było to tętniące życiem miasto, którego centrum znajdowało się nie tam, gdzie dziś rozciągają się bloki i arterie współczesnej Karwiny, lecz w miejscu, którego już nie ma czyli Karwinie-Kopalniach (Karviná-Doly). To właśnie tam, między gotyckim kościołem św. Piotra z Alkantary, szkołą, rynkiem i ulicą Dworcową, biło serce dawnej Karwiny. Miasta, które w XIX wieku urosło na węglu, a w XX wieku niemal całkowicie przez ten sam węgiel zostało pochłonięte.

Od wsi książęcej do miasta przemysłowego

Karwina (czes. Karviná, niem. Karwin) była początkowo niewielką wsią nad rzeką Olzą, wzmiankowaną po raz pierwszy w 1268 roku w dokumencie księcia opawskiego Władysława, jako własność klasztoru cystersów w Rudach. Przez kolejne wieki pozostawała częścią Księstwa Cieszyńskiego, zamieszkaną głównie przez ludność polskojęzyczną. Jeszcze w XVIII wieku Karwina była wsią rolniczą, należącą do dóbr frysztackich (wówczas pod panowaniem Habsburgów), o charakterze typowo chłopskim.

Wszystko zmieniło się po odkryciu złóż węgla kamiennego w 1776 roku w pobliskiej Orłowej i Karwinie. Od tego momentu region Cieszyńskiego Śląska zaczął nabierać znaczenia przemysłowego. W drugiej połowie XIX wieku Karwina stała się jednym z głównych ośrodków górnictwa węglowego w monarchii austro-węgierskiej. W 1856 roku powstała Kasa Bracka Górników, zapewniająca pomoc socjalną robotnikom i ich rodzinom, co stanowiło jedną z najstarszych instytucji ubezpieczeniowych w regionie.

Miasto pracy i kontrastów

Wraz z rozwojem przemysłu Karwina przestała być wsią. Stała się miastem ludzi napływowych. W końcu XIX wieku liczyła ponad 12 tysięcy mieszkańców, z czego większość stanowili górnicy i ich rodziny. Równocześnie narastały tu kontrasty: z jednej strony eleganckie wille dyrektorów i urzędników przy ulicy Dworcowej i przy kościele św. Piotra, z drugiej baraki robotnicze i ciasne osiedla górnicze, takie jak Raj czy Darków.

Darków, włączony do Karwiny dopiero w XX wieku, był odrębną miejscowością znaną z uzdrowiska sanatorium słynącego z wód siarczkowych, założonego w 1866 roku. Przyjeżdżali tu kuracjusze z całej monarchii. Z kolei w sąsiednim Frysztacie, położonym kilka kilometrów na północ, życie toczyło się spokojniej był to dawny ośrodek handlowy i administracyjny, który od średniowiecza posiadał prawa miejskie.

Karwina w czasie wojen i międzywojnia

Po I wojnie światowej los Karwiny rozstrzygnął się dramatycznie. Po rozpadzie monarchii Habsburgów o cały Śląsk Cieszyński wybuchł konflikt polsko-czeski (1919). Mieszkańcy Karwiny w większości czuli się związani z Polską tu silnie działała Macierz Szkolna, polskie parafie i organizacje społeczne. Ostatecznie jednak decyzją Rady Ambasadorów z 1920 roku miasto znalazło się po stronie czechosłowackiej. Mimo napięć narodowych Karwina rozwijała się nadal jako górnicze centrum regionu. W okresie międzywojennym istniały tu równolegle szkoły, gazety i organizacje polskie, czeskie i niemieckie. 

Zapaść górnicza i „miasto, które się zapadło”

Po II wojnie światowej władze Czechosłowacji zintensyfikowaną eksploatację złóż węgla. Górnictwo przyniosło regionowi pracę, ale też katastrofę przestrzenną. Wydobycie prowadzone tuż pod powierzchnią ziemi spowodowało ogromne deformacje terenu, a całe dzielnice starej Karwiny  w tym rynek, ratusz, kościół ewangelicki i większość zabudowy mieszkaniowej zapadły się nawet o 30 metrów.

Do lat 60. XX wieku stara Karwina praktycznie przestała istnieć. Ocalał jedynie kościół św. Piotra z Alkantary, którego pochyła sylwetka stała się symbolem losu miasta. Nowe centrum Karwiny zbudowano w latach 50. i 60. w odległości kilku kilometrów, wokół dawnego Frysztatu, który dziś stanowi dzielnicę Karwina-Frysztat. To właśnie Frysztat dawniej mniejsze miasteczko z pięknym klasycystycznym rynkiem, zamkiem Larisch-Mönnichów i barokowym kościołem Podwyższenia Krzyża Świętego – przejął funkcje utraconego miasta.

Pamięć o nieistniejącym mieście

Dziś Karwina jest miastem nowoczesnym, przemysłowym, ale pamięć o „starej Karwinie” wciąż żyje. Zachowane fotografie, wspomnienia i nieliczne relikty pochyły kościół, resztki murów, kapliczki i krzyże. Są niemymi świadkami świata, który przestał istnieć. W tym świecie żył i działał dr Wacław Olszak, lekarz górników i burmistrz, który wierzył, że nawet w miejscu tak podzielonym można budować wspólnotę opartą na solidarności i wzajemnym szacunku.

Dzisiejsza Karwina to w istocie dwa miasta jedno widzialne, drugie zatopione w ziemi i pamięci. A w tej pamięci, tak jak w kamieniu pochylonego kościoła, wciąż trwa echo dawnych dzwonów i głosy tych, którzy uczynili z Karwiny miejsce pełne życia, pracy i nadziei.

Na polské škole v Karviné-Fryštátě lze nalézt nenápadnou pamětní desku připomínající významnou osobnost místní historie – Wacława Olszaka. Kdo to byl? Proč si ho připomínáme a jaké bylo město, jehož byl starostou?

ČESKÁ VERZE TEXTU

Na polské škole v Karviné-Fryštátě lze nalézt nenápadnou pamětní desku připomínající významnou osobnost místní historie – Wacława Olszaka. Kdo to byl? Proč si ho připomínáme a jaké bylo město, jehož byl starostou?

Vzdělání a začátek lékařské kariéry

Wacław Olszak se narodil 29. května 1868 v obci Šenov v rakouském Slezsku.  Byl synem Wacława a Marianny Olszak (rozené Pasternak). Po absolvování gymnázia v Těšíně (rok ukončení 1889) studoval medicínu na Vídeňské univerzitě, kde v roce 1895 získal doktorát všeobecných lékařských věd. 

Po návratu do Těšínského Slezska působil jako lékař mimo jiné v Bratrské pojišťovně uhelného průmyslu v Karviné. Současně pracoval jako školní lékař pro žáky polského gymnázia v Orlové (od 1909) a spolupracoval s místními polskými organizacemi. 

Společenské a politické aktivity

Olszak se intenzivně podílel na organizaci polské menšiny v části Těšínského Slezska na československé straně. Byl členem a aktivistou mj:

• Matice školní těšínského knížectví
• Polského centra v Doubravě (Ogniska Polskiego v Dąbrowě)
• Sdružení křesťanských dělníků „Praca” v Karviné
• Svazu slezských katolíků
• Svazu Poláků v Československu 

Působil také v Národní radě těšínského knížectví, politickém orgánu, který se v poválečném období snažil zastupovat zájmy polské části Těšínského Slezska. V roce 1928 sám založil stipendijní nadaci na podporu studentů z méně majetných rodin. 

Starosta Karviné

Wacław Olszak nastoupil do funkce starosty Karviné v roce 1929 a zastával ji až do roku 1936.  Během jeho funkčního období byla Karviná místem setkání významných návštěv, například v roce 1930 navštívil město československý prezident Tomáš Garrigue Masaryk, kterého Olszak přivítal polsky i česky. 

Po volbách v roce 1936 ztratil mandát ve prospěch Antonína Krůty. Po ztrátě funkce pokračoval v lékařské praxi, zejména pro horníky a obyvatele Karviné (jako „hornický lékař”) až do vypuknutí druhé světové války. 

Po nacistické invazi se Olszak jako známý Polák, aktivista a lékař ocitl v nebezpečné situaci. Byl zadržen gestapem a po několika dnech propuštěn. 

Podle oficiálních dokumentů a historických zpráv byl však 7. září 1939 povolán do dolu (pravděpodobně pod záminkou nehody). Tam byl surově zbit gestapem a zaměstnanci hornické správy. Byl převezen do nemocnice, kde 11. září 1939 zemřel na následky vnitřního krvácení a prasknutí mozkových cév. 

Jeho POHŘEB byl německými úřady omezen na minimum: průvod mohl doprovázet zástup místních obyvatel, ale na hřbitov smělo vstoupit jen několik příbuzných (manželka, synové, kněz). 

Je každoročně připomínán Polskou lékařskou společností v České republice a místními komunitami. 

Vyznamenání a památka

V roce 1938 byl vyznamenán Komandérským křížem Řádu znovuzrození Polska za společenské a profesní zásluhy.  

V pozdějších letech (po politické transformaci a v období polsko-české spolupráce) jeho dílo a postava znovu získaly oprávněné místo v místní paměti. Na školních budovách v Karviné-Fryštátě byly umístěny pamětní desky s jeho jménem. Ve městě byla zřízena medaile jeho jména, která se uděluje osobám zasloužilým o město Karviná (Medaile Wacława Olszaka in memoriam). Jednou z forem připomínky je každoroční ceremonie kladení květin na jeho hrobě v Karviné-Kopřivnici, zejména v den výročí jeho úmrtí. 

Karviná – město, které neexistuje

Níže najdete samostatný, ucelený text o historii staré Karviné (Karviná-Fryštát), zpracovaný v duchu populárně-naučného článku, avšak s pečlivým vědeckým podkladem (české i polské studie, mimo jiné práce Franciszka Popiołka, Alfreda Tenera, Vladimira Sládečka, Ladislava Hosáka, „Dějiny Karvinska“ a „Karviná. Historie města“). Text zohledňuje také polský kontext a proměnu městského prostoru až po vznik moderní Karviné.

Stará Karviná - město, které zmizelo pod zemí

Nebýt pamětních desek a starých fotografií, těžko bychom si představili Karvinou před půlstoletím; bylo to živé město, jehož centrum nebylo tam, kde jsou dnes paneláky a magistrály moderní Karviné, ale v místě, které už neexistuje, totiž v Karviné-Doly. Právě tam, mezi gotickým kostelem sv. Petra z Alkantary, školou, náměstím a Nádražní ulicí, bilo srdce staré Karviné. Město, které v 19. století vyrostlo díky uhlí a ve 20. století bylo stejným uhlím téměř zcela pohlceno.

Z knížecí vesnice průmyslové město

Karviná (polsky Karwina, německy Karwin) byla původně malá vesnice na řece Olši, poprvé zmiňovaná v roce 1268 v listině opavského knížete Vladislava jako majetek cisterciáckého kláštera v Rudech. V následujících staletích zůstala součástí Těšínského knížectví a byla osídlena převážně polsky mluvícím obyvatelstvem. Ještě v 18. století byla Karviná zemědělskou obcí, součástí fryštátského panství (tehdy pod habsburskou vládou), s typicky selským charakterem.

Vše se změnilo po objevení ložisek uhlí v roce 1776 v nedaleké Orlové a Karviné. Od tohoto okamžiku začalo Těšínské Slezsko nabývat průmyslového významu. Ve druhé polovině 19. století se Karviná stala jedním z hlavních center těžby uhlí v rakousko-uherské monarchii. V roce 1856 byla založena Hornická bratrská pojišťovna, aby poskytovala sociální pomoc dělníkům a jejich rodinám, a stala se tak jednou z nejstarších pojišťovacích institucí v regionu.

Město práce a kontrastů

S rozvojem průmyslu přestala být Karviná vesnicí. Stala se městem přistěhovalců. Na konci 19. století zde žilo více než 12 000 obyvatel, z nichž většinu tvořili horníci a jejich rodiny. Zároveň zde rostly kontrasty: na jedné straně elegantní vily ředitelů a úředníků na Nádražní ulici a kostel sv. Petra, na druhé straně dělnické kasárny a stísněné hornické usedlosti jako Ráj a Darkov.

Darkov, který byl ke Karviné připojen až ve 20. století, byl samostatnou obcí známou lázeňským sanatoriem proslulým sirnými prameny, založeným v roce 1866. Sjížděli se sem pacienti z celé monarchie. Naproti tomu v sousedním Fryštátě, který leží několik kilometrů severněji, bývalém obchodním a správním středisku, jež mělo městská práva již od středověku, byl život klidnější.

Karviná za války a v meziválečném období

Po první světové válce se o osudu Karviné dramaticky rozhodlo. Po rozpadu habsburské monarchie vypukl polsko-český konflikt o celé Těšínské Slezsko (1919). Většina obyvatel Karviné se zde cítila spojena s Polskem, byla zde silně zastoupena Macierz Szkolna, polské farnosti a společenské organizace. Nakonec však rozhodnutím Rady ambasadorů z roku 1920 město připadlo k Československu. Navzdory celostátnímu napětí se Karviná nadále rozvíjela jako hornické centrum regionu. V meziválečném období zde paralelně existovaly školy, noviny a organizace polské, české i německé. 

Hornický kolaps a „město, které se propadlo“

Po druhé světové válce československé úřady zintenzivnily těžbu uhlí. Těžba přinesla regionu pracovní místa, ale také územní katastrofu. Těžba prováděná těsně pod povrchem způsobila obrovské deformace podloží a celé čtvrti staré Karviné, včetně náměstí, radnice, evangelického kostela a většiny obytných domů, se propadly až o 30 metrů.

V 60. letech 20. století přestala stará Karviná prakticky existovat. Jediným dochovaným objektem je kostel sv. Petra z Alkantary, jehož šikmá silueta se stala symbolem osudu města. Nové centrum Karviné bylo vybudováno v 50. a 60. letech 20. století kolem bývalého Fryštátu, který je dnes městskou částí Karviné-Fryštát. Právě Fryštát, dříve menší městečko s krásným klasicistním náměstím, zámkem Larisch-Mönnichů a barokním kostelem Povýšení sv. Kříže, převzal funkce ztraceného města.

Vzpomínka na neexistující město

Dnes je Karviná moderním průmyslovým městem, ale paměť na „starou Karvinou“ stále žije. Dochované fotografie, vzpomínky a několik památek, nakloněný kostel, zbytky zdí, kaplí a křížů. Jsou němými svědky světa, který přestal existovat. V takovém světě žil a pracoval doktor Wacław Olszak, hornický lékař a starosta, který věřil, že i na takto rozděleném místě lze budovat komunitu založenou na solidaritě a vzájemném respektu.

Dnešní Karviná jsou vlastně dvě města, jedno viditelné, druhé ponořené do země a paměti. A v této vzpomínce, stejně jako v kameni nakloněného kostela, stále doznívá ozvěna starých zvonů a hlasy těch, kteří z Karviné udělali místo plné života, práce a naděje.