Od XVI wieku zamek w Tarnopolu strzegł miasta i stawiał czoło Tatarom, Kozakom i Turkom. Kilkukrotnie niszczony i odbudowywany, był świadkiem burzliwej historii wschodnich rubieży Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Na Czarnym Szlaku

Tarnopol to obecnie duże (ponad 225 tys. mieszkańców) miasto na Ukrainie, nad Seretem, siedziba administracyjna obwodu i rejonu tarnopolskiego. Został założony w 1540 roku na mocy przywileju Zygmunta I Starego, wydanego dla hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego (1488-1561). 

Miasto i zamek miały od początku ważne znaczenie strategiczne, na północ od miasta przechodził bowiem osławiony Czarny Szlak, chętnie wykorzystywany przez Tatarów. Już w 1544 roku, pozostający jeszcze w budowie zamek, obległy wojska tatarskie - atak odparto m.in. dzięki pocztom słynnego zagończyka i dowódcy wojsk obrony potocznej, Bernarda Pretwicza (ok. 1500-1563).

Od połowy XVI wieku miasto otaczały obwałowania, wzmocnione następnie basztami: Kuśnierską i Szewską. Wjazd do miasta wiódł przez murowane bramy - od wschodu Bramę Kamieniecką, zaś od zachodu Bramę Lwowską. W 1566 roku Zygmunt August nadał miastu prawo składu.

W 1575 roku zamek i miasto odparły najazd tatarski, lecz w 1589 roku zostały zdobyte i spustoszone. Po bezpotomnym zgonie syna hetmana Jana Amora, Jana Krzysztofa (1537-1567), Tarnopol przeszedł w ręce Ostrogskich, a następnie Zamoyskich. Tarnopola nie ominęły niestety klęski z okresu powstania Chmielnickiego - w 1649 roku zamek i miasto zdobyły i spustoszyły oddziały kozackie. Po odbudowie, w drugiej połowie XVII wieku, Tarnopol należał przejściowo do Koniecpolskich, a od 1690 roku, do wdowy po Janie Zamoyskim (1627-1665), Marii Kazimiery d’Arquien (1641-1716), żony króla Jana III Sobieskiego.

Od wieży do twierdzy bastionowej

Zamek wzniesiono po zachodniej stronie miasta, na skraju skarpy opadającej ku tzw. jezioru tarnopolskiemu, utworzonemu poprzez budowę tamy na Serecie, na co przywilej otrzymał w 1548 roku Jan Amor Tarnowski. To właśnie hetmanowi przypisuje się budowę założenia obronnego, które następnie rozbudował jego syn, Jan Krzysztof (m.in. podwyższając mury obronne).

Sercem pierwotnego założenia była zapewne masywna wieża mieszkalno-obronna ze sklepionymi pomieszczeniami na parterze, posadowiona na dwukondygnacyjnych kazamatach ze strzelnicami, wbudowanych w górującą nad jeziorem skarpę. Mury tej budowli stanowią środkowy człon obecnie istniejącego budynku pałacowego. Otaczał ją obwód obronny, wzmocniony w narożach basztami, z piętrową wieżą bramną, do której prowadził zwodzony most przerzucony nad suchą fosą. Dodatkową ochronę zapewniały wały ziemne. Na mapie Ukrainy z 1650 roku autorstwa Guillaume le Vasseur de Beauplana (ok. 1600-1675) zamek został przedstawiony jako regularne, czworoboczne założenie bastionowe; podobnie ufortyfikowano samo miasto.

Opis i lustracja

Dzieje zamku tarnopolskiego są stosunkowo słabo udokumentowane. Pierwsze bardziej szczegółowe opisy, dotyczące założenia obronnego, pochodzą dopiero z początku lat 70. XVII wieku. 27 listopada 1671 roku Tarnopol odwiedził podróżujący po Rzeczypospolitej Fryzyjczyk Ulryk Werdum (1632-1681). W swoim dzienniku opisał miasto i zamek następująco:

„Jest to miasto na Wołyniu [!], należące dziedzicznie do pana [Stanisława] Koniecpolskiego, starosty dolińskiego. Leży u stoku […] spadzistego pagórka. Z trzech stron otacza je wielkie jezioro i szerokie moczary. Czwarta strona jest bowiem obwarowana […], ma dość szeroką fosę z oblicowanym wałem i dwiema grubymi wieżami na rogach, jako i jedną w środku, która jest zarazem bramą. Zamek wznosi się na północny zachód od miasta, w samym środku [!] jeziora. Ma wielkie, ciężkie zabudowania z kamienia w stylu włoskim, którego mury i wieże na zachodzie i południu bronią zamku także tam, gdzie jezioro ciągnie się naokoło. Ku miastu znajduje się wąska, sucha fosa z wałem z ziemi i palisadami”.

Lustracja dóbr tarnopolskich z 1672 roku podaje, że zamek obwiedziony był murem i wałem „nowo poprawionym”. Wjazd do warowni wiódł przez sklepiony budynek bramny z „nowo zbudowanymi” dwuskrzydłowymi wrotami, poprzedzonymi mostem zwodzonym na łańcuchach. W tejże bramie znajdował się „sklep dwoisty” i żłoby dla koni, wyżej zaś dwie izby dla straży, ogrzewane piecami. Wjazd prowadził na dziedziniec, przy którym znajdowała się „kamienica, w niej drzwi, schody, mieszkania, alkierze, sale, sklepy z kratami żelaznemi”.

Zarówno budynek bramny, jak i „kamienica” kryte były gontem. W „narożu” warowni znajdowała się „wieża spodnia od miasta dobra”. Na dziedzińcu stały też „mieszkania drewniane i piekarnie ze wszystkiem porządne”. Od strony stawu (tj. zalewu) znajdowała się murowana stajnia i furta w murze.

Wyposażenie zamku w broń było, jak na tak niespokojne czasy i położenie, dość skromne: „cztery działa żelazne osadzone”, moździerz na kółkach, „baba jedna osadzona (chodzi najpewniej o duże działo, strzelające kulami kamiennymi – przyp. aut.), hakownic trzynaście, muszkietów lontowych dwadzieścia”.

Pałac z zamku

W 1667 roku twierdza oparła się wojskom tatarskim, ale już osiem lat później zajęły ją wojska osmańskie Ibrahima Szyszmana. Turecki załoga przez kilka tygodni stacjonowała na zamku, a opuszczając go, podpaliła zabudowania zamkowe i wysadziła w powietrze część umocnień. Zrujnowany zamek odbudowany został z inicjatywy Marysieńki, zaś po jej śmierci rezydował na nim Jakub Sobieski.

W późniejszych latach Tarnopol przeszedł w ręce Potockich, od których odkupił je Franciszek Korytowski (1768-1834) herbu Mora. W początku XIX wieku przebudował on znacznie dawny zamek - zburzono fortyfikacje, baszty i bramy, a mury „kamienicy” wykorzystano podczas budowy nowego gmachu pałacu - trójkondygnacyjnej budowli zwieńczonej trójkątnymi przyczółkami, do której dostawiono dwa dwukondygnacyjne skrzydła boczne, zamknięte alkierzami. Całość otoczono murem. Wjazd prowadził przez bramę z pylonami, zdobioną wizerunkami lwów oraz herbami Trzaska i Mora.

W 1843 roku, ostatni właściciel budowli, Tadeusz Turkułł, sprzedał pałac gminie miejskiej, która niebawem odstąpiła go armii z przeznaczeniem na koszary. W 1917 roku budowlę spalili wycofujący się Rosjanie.

W II Rzeczypospolitej zrujnowany gmach ponownie przekazano wojsku, które w latach 1926-1931 przeprowadziło częściową odbudowę. Kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa. Po 1945 roku rozebrano mury i bramę, zaś sam pałac odbudowano, przeznaczając na szkołę sportową. 

Od 2015 roku w budynku mieści się Muzeum Miasta Tarnopola.