Założony w 1540 roku z woli hetmana Jana Amora Tarnowskiego Tarnopol od początku żył rytmem alarmów i odbudów. Tatarskie najazdy i spustoszenia przeplatały się tu z przywilejami, fortyfikacjami i ambicjami kolejnych właścicieli = Ostrogskich, Zamoyskich i Sobieskich. Dzieje zamku prowadzą od skromnej warowni nad Seretem po dzisiejszą siedzibę Muzeum Miasta Tarnopola.

Historia Tarnopola

Tarnopol to obecnie duże (przeszło 225 000 mieszkańców) miasto na Ukrainie, nad Seretem, siedziba administracyjna obwodu i rejonu tarnopolskiego. Został założony w 1540 r. na mocy przywileju Zygmunta I Starego, wydanego dla hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego. 

Miasto i zamek miały od początku ważne znaczenie strategiczne, na północ od miasta przechodził bowiem osławiony Czarny Szlak, chętnie wykorzystywany przez Tatarów. Już w 1544 r. pozostający jeszcze w budowie zamek został zaatakowany przez wojska tatarskie, odparte m.in. przez poczty słynnego zagończyka i dowódcy wojsk obrony potocznej, Bernarda Pretwicza. 

Od połowy XVI w. miasto otaczały obwałowania, wzmocnione następnie basztami: Kuśnierską i Szewską. Wjazd do miasta wiódł przez murowane bramy - od wschodu Bramę Kamieniecką, zaś od zachodu Bramę Lwowską. W 1566 r. Zygmunt August nadał miastu prawo składu. 

W 1575 r. zamek i miasto odparły najazd tatarski, jednakże w 1589 r. zostały zdobyte i spustoszone. Po bezpotomnym zgonie syna hetmana Jana Amora, Jana Krzysztofa, miasto i zamek przeszły w ręce Ostrogskich, następnie zaś (od 1620 r.) Zamoyskich. 

Około 1600 r. funkcjonował w mieście murowany kościół katolicki i dwie cerkwie. Zamek i miasto zdobyły i spustoszyły oddziały kozackie podczas powstania Chmielnickiego. Po odbudowie, w 2. połowie XVII w. Tarnopol należał przejściowo do Koniecpolskich, a następnie, od 1690 r., do wdowy po Janie Zamoyskim, Marii Kazimiery d’Arquien, żony króla Jana III Sobieskiego.

Dzieje zamku

Dzieje budowlane i przemiany zamku tarnopolskiego są poznane słabo. Znajduje się po zachodniej stronie miasta, na skraju skarpy, opadającej ku tzw. jezioru tarnopolskiemu, utworzonemu poprzez budowę tamy na Serecie, na co przywilej otrzymał w 1548 r. Jan Amor Tarnowski. To właśnie hetmanowi przypisuje się budowę założenia obronnego, które następnie miał rozbudować jego syn, Jan Krzysztof (m.in. podwyższył on mury obronne). Trzonem najstarszego zamku była zapewne masywna wieża mieszkalno-obronna, ze sklepionymi pomieszczeniami na parterze, posadowiona na dwóch kondygnacjach skazamatowanych piwnic ze strzelnicami, wbudowanych w górującą nad jeziorem skarpę. 

Mury tej budowli stanowią środkowy człon obecnie istniejącego budynku pałacowego. Otaczał ją obwód obronny, wzmocniony w narożach basztami, z piętrową wieżą bramną, do której prowadził zwodzony most, przerzucony nad suchą fosą. Dodatkową ochronę zapewniały także wały ziemne. 

Podczas Powstania Chmielnickiego założenie obronne zostało zdobyte przez wojska kozackie. Zniszczenia jednakże rychło naprawiono. Na mapie ziem ukrainnych, autorstwa Guillaume le Vasseur de Beauplana z 1650 r. zamek jawi się jako regularne, czworoboczne założenie bastionowe, także miasto otaczają obwarowania bastionowe. 

W 1667 r. zamek oparł się wojskom tatarskim. Pierwsze dokładniejsze przekazy pisane, dotyczące założenia obronnego, pochodzą dopiero z poczatku lat 70. XVII w. Ulryk Werdum oglądał Tarnopol 27 listopada 1671 r. W swoim dzienniku opisuje on zamek i miasto następująco: 

„Jest to miasto na Wołyniu [!], należące dziedzicznie do pana [Stanisława] Koniecpolskiego, starosty dolińskiego. Leży u stoku […] spadzistego pagórka. Z trzech stron otacza je wielkie jezioro i szerokie moczary. Czwarta strona jest bowiem obwarowana […], ma dość szeroką fosę z oblicowanym wałem i dwiema grubymi wieżami na rogach, jako i jedną w środku, która jest zarazem bramą. Zamek wznosi się na północny zachód od miasta, w samym środku [!] jeziora. Ma wielkie, ciężkie zabudowania z kamienia w stylu włoskim, którego mury i wieże na zachodzie i południu bronią zamku także tam, gdzie jezioro ciągnie się naokoło. Ku miastu znajduje się wąska, sucha fosa z wałem z ziemi i palisadami.”

Opis zamku

Lustracja miasta i zamku z 1672 r. podaje, że zamek obwiedziony był murem i wałem „nowo poprawionym”. Wjazd do warowni wiódł przez sklepiony budynek bramny, z dwoistymi wrotami „nowo zbudowanymi”, poprzedzonymi mostem zwodzonym na łańcuchach. 

W tejże bramie znajdował się „sklep dwoisty” i żłoby dla koni, wyżej zaś dwie izby dla straży, ogrzewane piecami. Wjazd prowadził na dziedziniec, przy którym znajdowała się „kamienica, w niej drzwi, schody, mieszkania, alkierze, sale, sklepy z kratami żelaznemi […]. 

Zarówno budynek bramny, jak i „kamienica” kryte były gontem. W narożu (?) warowni znajdowała się „wieża spodnia od miasta dobra”. Na dziedzińcu stały też „mieszkania drewniane i piekarnie ze wszystkiem porządne”. Od strony stawu (tj. zalewu) znajdowała się murowana stajnie i furta w murze. 

Wyposażenie zamku w broń było, jak na tak niespokojne czasy, skromne. Stanowiły je „cztery działa żelazne osadzone”, moździerz na kółkach, a także „baba jedna osadzona (chodzi najpewniej o duże działo, strzelające kulami kamiennymi), hakownic trzynaście, muszkietów lontowych dwadzieścia.”. Ów arsenał nie uchronił zamku przed kolejną klęską. 

Dalsze losy zamku

W 1675 r. warownię zajęły wojska Ibrahima Szyszmana. Turecka załoga przez kilka tygodni stacjonowała na zamku, a opuszczając go, podpaliła zabudowania zamkowe i wysadziły w powietrze część umocnień. Zrujnowany zamek odbudowany został z inicjatywy Marii Kazimiery Sobieskiej, zaś po jej śmierci rezydował na nim Jakub Sobieski. 

Następnie miasto i zamek należały do Potockich, od których odkupił je Franciszek Korytowski herbu Mora. W początku XIX w. przebudował on dawny zamek, wciąż posiadający charakter obronny. Zlikwidowano fortyfikacje, baszty i bramy, a mury „kamienicy” wykorzystano, tworząc nowy gmach pałacu. 

Jego trzon stanowiła, oparta na starszych murach, trójkondygnacyjna budowla, zwieńczona trójkątnymi przyczółkami, do której dostawiono dwa dwukondygnacyjne skrzydła boczne, zamknięte alkierzami. Całość otoczono murem. Wjazd wiódł przez bramę z pylonami, zdobioną wizerunkami lwów oraz herbami Trzaska i Mora. 

W 1843 r. ostatni właściciel budowli, Jerzy Michał Turkułł, sprzedał pałac gminie miejskiej, która niebawem odstąpiła go armii z przeznaczeniem na koszary. W 1917 r. budowla została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie. 

W II Rzeczypospolitej zrujnowany gmach ponownie przekazano wojsku, które w latach 1926-1931 przeprowadziło częściową odbudowę zabytku. Dalszych zniszczeń przysporzyła II wojna światowa. Po wojnie rozebrano mury i bramę, sam zaś gmach pałacu odbudowano, przeznaczając go na szkołę sportową. 

Od 2015 r. w budowli ma swą siedzibę Muzeum Miasta Tarnopola.