Po uzyskaniu niepodległości w 1962 roku, po krwawej wojnie z Francją, Algieria rozpoczęła intensywny proces budowy niezależnego państwa opartego na ideologii narodowo-wyzwoleńczej, socjalizmie i polityce niezaangażowania. Rządy objęła Front de Libération Nationale (FLN), a pierwszym prezydentem został Ahmed Ben Bella, obalony w 1965 roku przez Houariego Boumédiène’a, który aż do śmierci w 1978 roku kształtował nową rzeczywistość polityczną i gospodarczą kraju.

Algieria przyjęła model socjalistyczny oparty na silnym interwencjonizmie państwowym i nacjonalizacji kluczowych sektorów gospodarki - zwłaszcza przemysłu naftowego i gazowego. Szczególnie po 1971 roku, kiedy znacjonalizowano zasoby energetyczne, państwo dążyło do szybkiej industrializacji i modernizacji kraju, widząc w niej drogę do realnej niepodległości i uniezależnienia się od wpływów Zachodu. Ustrój opierał się na partii jednopartyjnej (FLN), a siły zbrojne i służby bezpieczeństwa odgrywały istotną rolę w życiu politycznym.

Władze promowały również tzw. „algieryjski model rozwoju”, który zakładał integrację gospodarki wiejskiej z przemysłem, rozwój szkolnictwa technicznego oraz aktywne wspieranie państwowego budownictwa mieszkaniowego, służby zdrowia i oświaty.

Od początku Algieria była aktywnym członkiem Ruchu Państw Niezaangażowanych i bliskim sojusznikiem krajów bloku wschodniego, zwłaszcza Związku Radzieckiego, NRD, Czechosłowacji i Polski. Popierała ruchy narodowowyzwoleńcze w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej, jednocześnie utrzymując napięte relacje z krajami zachodnimi, przede wszystkim z dawną metropolią - Francją.

Współpraca z krajami socjalistycznymi, w tym z PRL, przybierała konkretne formy: umowy o pomocy technicznej, wymiany akademickie, kontrakty eksportowe i - co szczególnie istotne - zatrudnianie specjalistów w dziedzinach kluczowych dla modernizacji kraju. To właśnie w tym kontekście możliwa była szeroka obecność polskich architektów, urbanistów i inżynierów w Algierii.

W latach 60.oraz 80. XX wieku PRL aktywnie uczestniczyła w międzynarodowych projektach techniczno-inżynieryjnych w krajach Globalnego Południa. Dzięki umowom międzyrządowym, polscy specjaliści z Biura Studiów i Projektów „Polservice”, a także z instytutów urbanistycznych, biur projektowych i politechnik, trafiali do Algierii, gdzie projektowali szpitale, hotele, ośrodki wypoczynkowe, dzielnice mieszkaniowe i plany zagospodarowania przestrzennego.

Wielu z tych architektów pracowało w ramach długoletnich kontraktów rządowych lub w państwowych algierskich firmach, takich jak SONATIBA, SONATOUR czy SONAGHTER. Otrzymywali dobre wynagrodzenia, a ich praca była częścią polityki eksportu usług, która miała dla PRL znaczenie nie tylko ekonomiczne, ale i propagandowe - dowodziła kompetencji krajów socjalistycznych i ich wkładu w rozwój postkolonialnego świata.

W Algierze, Oranie, Konstancy, Mostaganie, Mustaghanam i innych miastach zrealizowano dziesiątki obiektów według projektów polskich twórców - od planów urbanistycznych po gmachy ministerstw i infrastruktury służby zdrowia

W ramach umów międzyrządowych i kontraktów zawieranych przez Biuro Polservice, do Algierii przyjeżdżali architekci z różnych ośrodków - Warszawy, Bydgoszczy, Wrocławia.

Architektoniczne ślady w Oranie, Batnie i Oum el Bouaghi

Jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów zaprojektowanych przez Polaków w Algierii jest Centrum rekonwalescencji w dzielnicy Canastel w Oranie. Autor projektu, Tadeusz Różański, działający w Algierii w latach 1968-1988, stworzył pięciokondygnacyjny budynek o żelbetowej konstrukcji, z wyraźnie wyodrębnionym dziedzińcem. Uwagę zwraca użycie lokalnego łamanego kamienia oraz przestrzenna kompozycja, która łączy nowoczesność z elementami bliskimi otoczeniu.

Również w Oranie znajduje się inny imponujący projekt - Instytut Inżynierii Morskiej IGCMO przy Uniwersytecie Mohamed Boudiaf. Powstał w latach 1977-1982 według projektu Brunona Węsierskiego i Grzegorza Chodkowskiego z bydgoskiego „Miastoprojektu”. Budynek zaprojektowano z rozmachem - powierzchnia kompleksu miała wynieść 170 000 m², z kopułą wykonaną w technologii cienkowarstwowej, sprężonej.

Wśród realizacji oświatowych warto wymienić Liceum techniczne w Batnie (obecnie Lycée Bachir El Ibrahimi), zaprojektowane przez Mikołaja Sorokę w latach 1969-1975. Utrzymane w duchu racjonalnego modernizmu, zrealizowane w konstrukcji żelbetowej, szkoła do dziś służy lokalnej społeczności.

Mniejszą, ale równie interesującą realizacją jest dom bliźniaczy w Oum el Bouaghi (1983) projektu Andrzeja Wochni. Budynek ten - o powierzchni 340 m² - łączył lokalne materiały (cegła dziurawka, pustaki) z typową dla lat 80. geometrią i ekonomią środków.

Wśród polskich architektów czynnych zawodowo w Algierii na szczególną uwagę zasługują Wiesław Kempka (1938-2017) oraz Andrzej Pawlikowski (1926-2020), których działalność znacząco wpłynęła na krajobraz urbanistyczny tego północnoafrykańskiego kraju. Kempka, architekt, urbanista, rzeźbiarz i grafik, związany był z Algierią przez kilkanaście lat, pełniąc m.in. funkcję kierownika zespołu ds. projektów specjalnych MON w rządowej instytucji „Ecotec” (1972-1977), a następnie głównego projektanta w państwowej firmie „Sonaghter” (1980-1984) oraz doradcy w Urzędzie Prezydenta Republiki Algierii (od 1981). W tym czasie zrealizował wiele projektów - od studiów nad systemami prefabrykacji w budownictwie mieszkaniowym (np. „Zespół Mieszkaniowy El-Hadjar w Annabie” oraz osiedla mieszkaniowe w dzielnicach Draria i Ben-Ak-Noun w Algierze) przez zespoły administracyjne i usługowe (w Oranie, Konstantynie i Algierze), szkoły, hotele, po reprezentacyjne budynki rządowe. Równolegle opracowywał studia programowo-przestrzenne dla trzech nowo planowanych uniwersytetów w Batnie, Setifie i Tlenanie. Jego praca charakteryzowała się nie tylko warsztatową biegłością, ale też umiejętnością zarządzania w złożonym kulturowo środowisku, co sam określał jako „okres prawie natychmiastowych realizacji”. Równolegle działał Andrzej Pawlikowski, autor szeregu budynków użyteczności publicznej w zachodniej Algierii - m.in. hoteli w Mustaghanam i Sidi Bu-l-Abbas, domu kultury w Mustaghanam oraz gmachu administracyjnego w Bou-Hadjar. Jego projekty, choć bardziej lokalne w skali, świadczą o umiejętnym łączeniu modernistycznego języka formy z funkcjonalnością i dostosowaniem do lokalnych uwarunkowań. Obaj architekci stanowili istotny element obecności polskiej myśli projektowej w Maghrebie, tworząc architekturę funkcjonalną, osadzoną w kontekście i docenianą przez lokalnych partnerów.

W latach 70. XX wieku w Algierii działało wielu polskich architektów zaangażowanych w projekty urbanistyczne i obiekty użyteczności publicznej. W zespole projektowym planu zagospodarowania Algieru uczestniczyli na początku lat 70. Zbigniew Wolak (1926-200*) oraz Bogumił Płachecki (1914-1984), związany wcześniej m.in. z planowaniem przestrzennym w Polsce i Afryce. Gabriel Rekwirowicz (1924-2021), specjalizujący się w urbanistyce i ochronie zabytków, uczestniczył w opracowaniu projektu zagospodarowania przestrzennego Starego Miasta (Kasby) w Algierze. W tym czasie aktywny był również Edmund Sokołowski (1922-2006), który przebywał w Algierii w latach 1970-1974. Specjalizował się w architekturze obiektów służby zdrowia: zaprojektował szpital na 600 łóżek oraz prowadził prace związane z rozbudową i modernizacją zespołu Klinik Uniwersyteckich w Algierze. Do grona działających w tym okresie należał także Ryszard Semka (1925-2016), projektujący m.in. budynki mieszkalne i administracyjne. W Oranie tworzyli natomiast Janusz Bachmiński (1928-1988) oraz Jan Różalski (1937-2020), znani z projektów wpisujących się w modernistyczną linię polskiej szkoły architektury.  

W latach 80. XX wieku obecność polskich architektów w Algierii nadal była silna i zróżnicowana. Józef Kopera projektował wówczas m.in. osiedle mieszkaniowe w miejscowości Tébessa (Tabessa). Andrzej Bzdęga (1938-2017) pełnił funkcję generalnego projektanta w pracowni architektoniczno-budowlanej w Oranie w latach 1981-1994, odpowiadając za liczne projekty mieszkaniowe i publiczne. Wiesław Olszowicz został zatrudniony przy konserwatorskich pracach nad odbudową zabytkowej Cytadeli w Algierze. Wśród architektek działających w tym okresie znalazła się Maria Brzęcka-Kosk (1930-2013), zatrudniona na kontrakcie w Algierii w latach 1983-1986. Jacek Michalski (1947-2016), architekt o szerokim doświadczeniu międzynarodowym, pracował  w biurach BEAO i BEWO (1982-1988). Wspólnie z Januszem Mrozińskim i Andrzejem Słabiakiem opracował projekt hotelu Châteauneuf w Oranie (600 łóżek, 1984), który jednak nie został ukończony. Ponadto w Algierii na kontraktach przebywali Wojciech Michalski (1946-2008) w latach 1986-1988, Zygmunt Dmowski (1923-2004), Piotr Sembert (1935-2011), Barbara Wawrzyniak (1947-2005), w 1985 roku Bruno Wendtke (1936-2010), Waldemar Domagała (1946-2007), w latach 1983-1986 Edmund Kiełtyka (1942-2009).

Ważną rolę w wymianie wiedzy architektonicznej odegrali polscy architekci wykładający w algierskich uczelniach technicznych. Prof. Waldemar Wawrzyniak (1937-2023), architekt i urbanista, wykładał w latach 80. na Uniwersytecie Technicznym w Oranie (Université des Sciences et de la Technologie d'Oran - USTO). W tym samym ośrodku akademickim pracowała także Maria Figwer-Staaruch (1939-2023), architektka i wykładowczyni o doświadczeniu również w krajach arabskich. Mieczysław Turski (1928-2018), związany wcześniej z nauką i projektowaniem w Polsce, w latach 1981-1988 był adiunktem na Wydziale Architektury USTO. Ich działalność edukacyjna przyczyniła się do popularyzacji polskiego podejścia do planowania przestrzennego i modernizmu architektonicznego w krajach Maghrebu. Na uniwersytecie w Tizi Wuzu pracowała Teresa Chmura-Pełech,w  Satifie Tomasz Łakomski (1931-2018), Poza tym w latach 1979-1984 Jan Suliga (1925-2000), Marianna Markiewicz-Migalska.  

Architektura jako eksport: ambicja i pragmatyzm

Polscy architekci przybywający do Algierii nie tylko wypełniali zadania techniczne. Wielu z nich traktowało swój pobyt jako szansę twórczą, ale też ucieczkę od ograniczeń biurokracji i przemysłu budowlanego PRL. Ich praca w Algierii to część szerszego zjawiska - „architektonicznej mondializacji” końca zimnej wojny. W tym czasie architektura stawała się globalną usługą, a państwa takie jak Polska - eksporterami nie tylko siły roboczej, lecz także wiedzy projektowej.

Architekci, którzy tworzyli w Algierii, łączyli inżynierską rzetelność z wrażliwością na lokalny kontekst. Używali materiałów dostępnych na miejscu, stosowali oszczędne formy, unikali monumentalizmu. Mimo że ich budynki wpisywały się w język modernizmu, często nosiły cechy adaptacji - otwarte dziedzińce, lokalne ornamenty, proporcje dostosowane do słońca i cienia.

Trwałość i ślady pamięci

Wiele z projektów polskich architektów w Algierii działa do dziś, choć często ich twórcy pozostają anonimowi. Brakuje pełnej dokumentacji, a część obiektów z czasem została przebudowana lub utraciła oryginalne detale. Pomimo to obecność polskich specjalistów w Algierii jest dobrze pamiętana - zarówno w instytucjach edukacyjnych, jak i w przestrzeni miejskiej.

W Algierze, obok architektury, obecna jest także polska rzeźba monumentalna. To właśnie Marian Konieczny, autor m.in. pomnika Nike w Warszawie, stworzył pomnik Emira Abdelkadera i Monument Męczenników - jedne z najbardziej rozpoznawalnych symboli algierskiej stolicy.

 

Centrum rekonwalescencji w Oranie (Canastel)

Lokalizacja: Dzielnica Canastel, Oran

Architekt: Tadeusz Różański

Data realizacji: ok. 1985

Opis: centrum rekonwalescencji znajduje się w dzielnicy Canastel w Oranie. Jest to pięciokondygnacyjny obiekt o charakterze sanatoryjno-uzdrowiskowym. Do części centralnej na planie zbliżonym do kwadratu z nieprzekrytym dziedzińcem przylegają od północnego zachodu i południowego wschodu wydłużone skrzydła. Konstrukcja żelbetowa. Wykończenie obiektu, jak i zagospodarowanie terenu wokół ze znaczącym użyciem lokalnego łamanego kamienia. Zostało zaprojektowane przez polskiego architekta Tadeusza Różańskiego. Działający w Algierze, w latach 1968-1988, Różański projektował budynku użyteczności publicznej takie jak: szkoły, pomniki, biura. Działał zarówno w Oranie, jak i innych miastach Algierii: Mostaganem, Hammam Bouhadjar and Sidi Bel Abbes. Realizacja ok. 1985 roku

 

Instytut Inżynierii Morskiej IGCMO w Oranie

Lokalizacja: Uniwersytet Technologiczny Mohamed Boudiaf, Oran

Architekci: Brunon Węsierski, Grzegorz Chodkowski

Instytucja projektowa: Biuro Projektowo-Badawcze Budownictwa Ogólnego Miastoprojekt Bydgoszcz

Lata projektu: 1977-1979

Realizacja: 1979-1982

Opis: konstrukcja żelbetowo-szkieletowa, wypełniana prefabrykatami żelbetowymi i elementami drobnowymiarowymi. Kopuła miała być wykonana w technologii sfery cienkowarstwowej, sprężonej. Powierzchnia projektowanego zespołu miała wynieść 170 000 m2.

 

Liceum techniczne w Batinie (Lyceé Bachir El Ibrahimi)

Lokalizacja: Batna

Architekt: Mikołaj Soroka

Lata realizacji: 1969-1975

Opis:budynki w konstrukcji żelbetowej, na planie zbliżonym do prostokąta, tynkowane, 1969-1975.

 

Dom bliźniaczy w Umm al-Bawaki (Oum el Bouaghi)

Lokalizacja: Oum el Bouaghi

Architekt: Andrzej Wochnia

Rok realizacji: 1983

Opis: budynek ma szkielet żelbetowy, mury z cegły dziurawki i pustaków; powierzchnia użytkowa 340m2, kubatura 1264 m2, 1983.

 

ok. 1985

Tadeusz Różański (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Brunon Węsierski (architekt; Bydgoszcz, Algieria)(podgląd), Grzegorz Chodkowski (architekt; Bydgoszcz, Algieria, Kongo)(podgląd), Andrzej Wochna (architekt; Warszawa, Algieria)(podgląd), Mikołaj Soroka (architekt; Polska, Paryż, Algieria)(podgląd), Ryszard Semka (architekt; Polska)(podgląd), Edmund Sokołowski (architekt; Polska)(podgląd), Gabriel Rekwirowicz (architekt; Polska)(podgląd), Bogumił Płachecki (architekt; Polska)(podgląd), Zbigniew Wolak (architekt; Polska)(podgląd), Janusz Bachmiński (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Jan Różalski (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Józef Kopera (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Andrzej Bzdęga (architekt, malarz; Polska, Algieria), Wiesław Olszowicz (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Maria Brzęcka-Kosk (architektka; Polska, Algieria)(podgląd), Jacek Michalski (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Janusz Mroziński (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Andrzej Słabiak (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Wojciech Michalski (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Zygmunt Dmowski (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Piotr Sembrat (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Waldemar Domagała (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Edmund Kiełtyka (architekt; Polska, Algieria)(podgląd), Barbara Małgorzata Wawrzyniak (architektka; Polska, Algieria)(podgląd)

Bartłomiej Gutowski