Stanisław Leszczyński przeszedł do historii Rzeczypospolitej jako władca, który panował w niej dwukrotnie (1704–1709; 1733–1736). Za każdym razem jednak przegrywał walkę o tron i zmuszony był do opuszczenia ojczyzny. Jego udziałem nie był wszakże los tułacza i politycznego emigranta, lecz długie, spokojne i dostatnie rządy w księstwie Lotaryngii. W kościele Notre-Dame-de-Bonsecours w Nancy znajdują się mauzolea króla Stanisława Leszczyńskiego i jego żony Katarzyny Opalińskiej.  

Pokój wiedeński i jego postanowienia

Pokój wiedeński (1738) skończył wojnę o sukcesję polską (toczoną w latach 1733–1735 pomiędzy Bawarią, Francją i Hiszpanią z jednej a Austrią, Danią, Prusami i Rosją z drugiej strony). Był to w Rzeczypospolitej konflikt stronnictw Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa, a na forum europejskim rywalizacja Francji z monarchią habsburską o księstwo Lotaryngii i Baru (wówczas część cesarstwa, którym rządzili austriaccy Habsburgowie) oraz ziemie w Italii.

Na mocy pokoju wiedeńskiego Ludwik XV uzyskał dla swojego teścia, Stanisława Leszczyńskiego, zdetronizowanego władcy Rzeczypospolitej, dożywotnią władzę w księstwie Lotaryngii i Baru. Ich dotychczasowy władca, Franciszek III Lotaryński, pod warunkiem przekazania księstwa Leszczyńskiemu, otrzymał zgodę na ślub z dziedziczką państw habsburskich, arcyksiężniczką Marią Teresą (córką cesarza Karola VI) oraz perspektywę korony cesarskiej w przyszłości; tymczasem zaś objął rządy w Wielkim Księstwie Toskanii.

Stanisław Leszczyński władcą Lotaryngii

Po zrzeczeniu się tronu Polski i Litwy (1736) Stanisław Leszczyński formalnie objął dożywotnią władzę w Lotaryngii, która po jego śmierci miała być wcielona do Francji (jako zaległy posag córki, Marii, żony Ludwika XV). Interesy francuskie w Lotaryngii zabezpieczała umowa podpisana w Meudon (1736). W zamian za stałą pensję, wypłacaną przez Ludwika XV, Leszczyński zrezygnował z zysków z podatków. Stopniową inkorporację kraju do Francji przeprowadzał mianowany przez Wersal kanclerz, Antoine-Martin Chaumont de La Galaizière (minister finansów, sprawiedliwości i policji).

Stanisław Leszczyński – od pogardzanego figuranta do symbolu niezależności

W wieku niemal sześćdziesięciu lat Stanisław Leszczyński przeszedł zatem na dostatnią polityczną emeryturę. Nowi poddani przyjęli go początkowo niechętnie, z żalem żegnając rodzimą dynastię Vaudémont. W trakcie 30 lat panowania nastawienie to zmieniło się diametralnie.

Wśród licznych dokonań Stanisława Leszczyńskiego w Lotaryngii, poczynionych w duchu oświeceniowych reform, warto wspomnieć m.in. modernizację książęcej domeny, fundację kościołów i ponad 50 instytucji charytatywnych, rozbudowę stołecznego Nancy (m.in. układ urbanistyczny Placu Królewskiego, współcześnie Placu Stanisława, łączącego Stare i Nowe Miasto z nowym ratuszem i łukiem triumfalnym; założenie ogrodu botanicznego), rozwój instytucji edukacyjnych (utworzenie w 1750 r. w Nancy biblioteki publicznej oraz towarzystwa nauk, Académie Stanislas; reaktywacja szkoły rycerskiej w Luneville w 1737 r. czy fundacja Królewskiego Kolegium Medycyny w Nancy w 1752 r.).

Ostatni książę Lotaryngii przeszedł do legendy jako władca objeżdżający księstwo samodzielnie prowadzonym, małym, otwartym powozem, z ciekawością wdający się w pogawędki z poddanymi. Długim, owocnym i stabilnym panowaniem Stanisław Leszczyński zaskarbił sobie uznanie poddanych.  Gdy umierał w 1766 r., w wieku 88 lat i 4 miesięcy, był najdłużej żyjącym polskim monarchą.

Wystawiony przezeń na Placu Królewskim w Nancy pomnik Ludwika XV został zniszczony w czasie rewolucji francuskiej; na jego miejscu, ze składek społecznych, stanął pomnik Leszczyńskiego (1830), sam zaś Plac przemianowano na Plac Stanisława. Książę-dobrodziej stał się symbolem ostatnich lat odrębności Lotaryngii – tym bardziej że Ludwik XV, po włączeniu księstwa do Francji, świadomie zniweczył sporo z dorobku teścia (m.in. zlikwidował akademię, a wiele zbiorów kazał przewieźć do Paryża i Wersalu).

Historia kościoła Notre-Dame-de-Bonsecours – mauzoleum Leszczyńskiego w Nancy

Początek rządów Leszczyńskiego zbiegł się ze wzniesieniem w Nancy (1737–1741) kościoła Notre-Dame-de-Bonsecours. Projektantem świątyni był Léopold Emmanuel Héré de Corny, nadworny architekt władcy Lotaryngii. Obiekt powstał w miejscu symbolizującym niezależność księstwa, w którym od końca XV w. istniało niewielkie sanktuarium maryjne (kaplica i pustelnia), upamiętniające zwycięstwo koalicji lotaryńsko-szwajcarskiej nad wojskami księcia Burgundii. Zasadne jest przypuszczenie, że nowa świątynia miała pełnić funkcję rodowego mauzoleum Stanisława Leszczyńskiego, który nie chciał spocząć w kościele św. Franciszka zgromadzenia kordelierów (franciszkanów) – tradycyjnym miejscu pochówków wcześniejszych władców Lotaryngii.

Architektura kościoła Notre-Dame-de-Bonsecours w Nancy

Ograniczony dostępną przestrzenią Emmanuel Héré nadał wąskiej elewacji smukły kształt. Wysokość podkreśla wieża z dzwonnicą, zwieńczona iglicą. Fasadę świątyni akcentują cztery półkolumny w wielkim porządku, podtrzymujące belkowanie i szczyt, pośrodku którego znajduje się kartusz z herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów i Wieniawą Leszczyńskich. Portal flankują nisze z posągami św. Stanisława i św. Katarzyny. Nad środkowym oknem fasady widnieje ozdobny kartusz z dewizą „caritas” zakonu minimów posługujących w sanktuarium. Dekoracja stiukowa ścian wysokiej (18 m), wąskiej nawy kościoła jest dziełem Louisa i Nicolasa Manciaux, malowidła na sklepieniu wykonał zaś w 1742 r. Joseph Gilles, zwany le Provençal.

Kościół ucierpiał w czasie rewolucji francuskiej, dwukrotnej profanacji uległy też wówczas szczątki monarchy (po wielu przejściach złożono je w 1938 r. w katedrze na Wawelu).

Nagrobki rodziny Leszczyńskich w Nancy – Katarzyny z Opalińskich

Jako pierwsza w kościele Notre-Dame-de-Bonsecours w Nancy spoczęła żona Stanisława, Katarzyna z Opalińskich (1680–1747). Jej nagrobek u Nicolasa Sébastiena Adama (1749) zamówił mąż. Jest to pomnik dużych rozmiarów nawiązujący stylem do dzieł Gianlorenza Berniniego (włoskiego rzeźbiarza, malarza i architekta, jednego z nawybitniejszych artystów doby baroku). Królowa, ukazana w białym marmurze kontrastującym z dominującą czernią grobowca, z rękoma złożonymi w modlitewnym geście, klęczy na sarkofagu, anioł (berło i korona złożone u jego stóp) prowadzi ją do nieba, którego przebłyski rozświetlają jej twarz. U dołu kompozycji widnieje figura pozłacanego orła w koronie wzbijającego się do lotu.

Nagrobki rodziny Leszczyńskich w Nancy – Stanisław Leszczyński

Sędziwy Stanisław Leszczyński zmarł 23 lutego 1766 r. w swojej ulubionej rezydencji – zamku w Lunéville. Śmierć była efektem nieszczęśliwego wypadku (poparzeń). Ciało monarchy zostało złożone w kościele w Nancy 3 marca tego samego roku. Koszty wykonania królewskiego mauzoleum ponieśli królowa Maria Leszczyńska oraz gmina Nancy. Pomnik zaprojektował Louis-Claude Vassé, po którego śmierci pracę dokończył jego uczeń, Félix Lecomte (1775).

Pomnik nagrobny ma typowy dla epoki kształt piramidy, wznosi się naprzeciwko nagrobka żony, ma taki sam układ. Półleżąca postać zmarłego, opartego na lewym ramieniu, spoglądającego w dal, wyrzeźbiona w białym marmurze (kontrastującym z dominującą czernią grobowca), spoczywa na sarkofagu.

Władca ma insygnia Orderu Ducha Świętego, najwyższego odznaczenia przedrewolucyjnej Francji, prawą dłoń wspiera na berle; obok postaci leży korona Księstwa Lotaryngii. U podstawy kompozycji znajdują się personifikacje: Miłosierdzia (po prawej stronie) i klęczącej Lotaryngii z uczuciem zwracającej wzrok ku władcy. Pomiędzy nimi widnieje kula ziemska do połowy owinięta żałobnym welonem.

Nagrobek Stanisława Leszczyńskiego uchodzi za jedną z najważniejszych realizacji monumentalnej rzeźby nagrobnej drugiej połowie XVIII stulecia. Usunięte i zniszczone w czasie rewolucji zostało ponownie umieszczone w kościele Notre-Dame-de-Bonsecours w XIX w.

W świątyni w Nancy znajdują się również: pomnik serca Marii Leszczyńskiej, żony Ludwika XV, w formie niewielkiego, białego, marmurowego medalionu na piedestale z popiersiem królowej, utulonego przez dwa płaczące aniołki (jeden trzyma serce w dłoni) i owiniętego żałobnym welonem (także dzieło Vassé’a) oraz grobowiec Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego (podskarbiego wielkiego koronnego, kuzyna i jednego z najbliższych stronników Leszczyńskiego), dłuta Nicolasa Sébastiena Adama.