Zachowane dokumenty z przeszłości są niejednokrotnie „żywym dowodem” historycznych zdarzeń i faktów. Szczególnie, gdy działania ich autorów wyprzedzały znacząco swoją epokę. Tak jest w przypadku testamentu Tadeusza Kościuszki.

Tadeusz Kościuszko – bohater narodów amerykańskiego i polskiego
Najczystszy syn wolności jakiego poznałem (…) i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych - Thomas Jefferson
 
Tadeusz Kościuszko (1746–1817) to jedna z najpopularniejszych i najczęściej upamiętnianych (tak w kraju, jak i za granicą) postaci polskich dziejów. Szersza prezentacja jego życiorysu jest zatem zbyteczna. To uczestnik przegranej wojny w obronie Konstytucji 3 maja (1792) i Naczelnik nieudanego powstania (insurekcja kościuszkowska, 1794), ostatniej próby ratowania Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Należał do pierwszej z szeregu fal emigrantów polskich, których potomkowie żyją dziś chyba we wszystkich krajach świata.
 
 
Warto przypomnieć, jak trafił do USA, gdzie miał istotny udział w uzyskanie przez ten kraj niepodległości (do dziś, obok „Ojców-Założycieli”, bywa nazywany jednym z „Wujów-Założycieli”).
 
Kościuszko był absolwentem Szkoły Rycerskiej w Warszawie (w stopniu kapitana) i Akademii Wojskowej szwoleżerów gwardii królewskiej w Wersalu (Paryż), gdzie nauczano najnowszych koncepcji fortyfikacji. Nie znalazł jednak zatrudnienia ani w wojsku Rzeczypospolitej, ani armii elektora Saksonii. Wrócił więc do Paryża, a stamtąd wyruszył do USA, gdzie został przyjęty do Armii Kontynentalnej, której chronicznie brakowało wykształconych oficerów.
 
Uczestniczył w fortyfikowaniu m.in. Filadelfii i West Point, a jego umocnienia podczas bitwy pod Saratogą (1777, punkt zwrotny wojny) nie pozwoliły ujść jednej z brytyjskich armii z pułapki i doprowadziły do jej kapitulacji. Po zakończeniu walk otrzymał awans na stopień generała brygady, ok. 200 ha ziemi w Ohio i 18 912 USD nagrody (płatnej w rocznych ratach). Wrócił jednak do ojczyzny.
 
W 1797 r., po uwolnieniu przez cara, jeszcze raz odwiedził Stany Zjednoczone, gdzie był owacyjnie witany. Zaprzyjaźnił się z Thomasem Jeffersonem (jednym z autorów Deklaracji niepodległości, trzecim prezydentem USA, wówczas wiceprezydentem), a jego wpływowi sympatycy przeforsowali w Kongresie wypłatę Tadeuszowi Kościuszce zaległego wynagrodzenia. Kilkanaście miesięcy później Kościuszko opuścił młodą republikę na zawsze.
 
Order Cyncynata dla Tadeusza Kościuszki
Cyncynat (V w. p.n.e.) to jedna z najpopularniejszych postaci starożytności rzymskiej, wzór cnót obywatelskich. Gdy Rzymianom źle szła wojna z Ekwami, Senat odwołał się do wypróbowanego, ale ryzykownego środka zażegnywania kryzysów: powołał dyktatora, urzędnika mającego przez sześć miesięcy władzę absolutną. Ryzyko tkwiło w tym, że ów mógł kryzys szybko zażegnać, a przez pozostały czas sprawowania urzędu, dbać o własne korzyści.
 
Zgodnie z legendą, gdy delegacja senatorów przybyła do Cyncynata obwieścić mu jego nominację, ten orał pole. Wrócił do orki już piętnaście dni później – po tym, jak pokonał wrogów, odbył należny mu triumf i zrzekł się urzędu.
 
 
 
Na jego cześć nazwano w USA miasto Cincinnati. Założono także w 1783 r. Towarzystwo Cyncynatów, czyli związek kombatantów wojny o niepodległość (1775–1783), zrzeszające najbardziej zasłużonych oficerów. Członkiem tego towarzystwa był, jako jeden z trzech cudzoziemców, Tadeusz Kościuszko. Został odznaczony Orderem Cyncytata przez prezydenta USA Jerzego Waszyngtona.
 
Testament Tadeusza Kościuszki zostawiony w USA
Ostatni rycerz, ale pierwszy Polak z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości. Jules Michelet
 
Tadeusz Kościuszko wyjeżdżał z USA w pośpiechu, incognito (z fałszywym paszportem, który załatwił Jefferson). Nim odpłynął (5 maja 1798 r.), sporządził ‒ przy pomocy właśnie Jeffersona (z wykształcenia prawnika) ‒ zachowany do dzisiaj testament w formie listu do amerykańskiego przyjaciela (którego uczynił wykonawcą ostatniej woli).
 
Upraszam pana Jeffersona, aby w razie, gdybym zmarł bez testamentu, wykupił z mych pieniędzy i wyzwolił tylu Murzynów, by pozostała suma wystarczyła na ich edukację i utrzymanie. To jest, aby każdy z nich poznał z góry obowiązki obywatela w wolnym państwie i wiedział, że musi bronić swej ojczyzny przed wrogami zarówno obcymi, jak i wewnętrznymi, którzy chcieliby zmienić Konstytucję na gorsze, żeby ich potem stopniowo zakuć w niewolę, aby miał dobre i ludzkie serce, wrażliwe na cierpienia drugich.
 
Tadeusz Kościuszko pochodził ze starego rodu szlacheckiego, osiadłego w ziemi brzeskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale największy wpływ na jego poglądy polityczno-społeczne wywarł kilkuletni pobyt w przedrewolucyjnej Francji. Gdy był w kraju (1784–92), mimo bardzo niewielkich dochodów, zmniejszył poddanym w swoich dobrach wymiar pańszczyzny z 4 do 2 dni w tygodniu i zupełnie zwolnił z niej kobiety (nie zjednał tym sympatii miejscowej szlachty). W 1792 r. król chciał mu nadać Order Orła Białego, ale Kościuszko miał odmówić, jako zdeklarowany republikanin.
 
Cytowany testament powstał wkrótce po otrzymaniu przez Tadeusza Kościuszkę zaległej nagrody od Kongresu. Mimo tarapatów finansowych, w jakich się znajdował, bez wahania przeznaczył ją na szczytny cel. Mimo że Kościuszko podtrzymał swoją wolę również w ostatnim z listów do Thomasa Jeffersona (napisanym miesiąc przed śmiercią), amerykański polityk nie zrealizował testamentu.
W 1852 r. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych Ameryki uznał ten dokument za nieważny, nakazując wypłacenie funduszy spadkobiercom Tadeusza Kościuszki w Europie.
 
Ostatni testament Tadeusza Kościuszki
Kościuszko, już jako sędziwy Naczelnik, sporządził w 1817 r. ostatni ze swoich testamentów, w którym umieścił zapis: Czując głęboko, że poddaństwo przeciwne jest prawu natury i pomyślności narodów, oświadczam niniejszem, iż znoszę je zupełnie i na wieczne czasy w majątku moim Siechnowicze, w województwie Brzesko-Litewskim położonem, tak w imieniu własnem, jak i jego przyszłych posiadaczy. Uznaję więc mieszkańców wsi, do majątku tego należącej, za wolnych obywateli i nieograniczonych niczem właścicieli posiadanych gruntów. Uwalniam ich od wszelkich bez wyjątku danin, pańszczyzny i powinności osobistych, do których dotąd względem właścicieli majątku tego byli obowiązani. Wzywam ich tylko, aby dla dobra własnego i kraju starali się o zakładanie szkół i szerzenie oświaty.
 
Niestety, także tej dyspozycji nie zrealizowano (zakaz cara Rosji), podobnie jak zapowiedzi o zniesieniu poddaństwa chłopów, zawartej w pierwszym punkcie Uniwersału Połanieckiego ‒ programowej deklaracji insurekcji kościuszkowskiej (1794).
 
Swoimi wolnościowymi i egalitarnymi poglądami Tadeusz Kościuszko wyprzedzał epokę, w której przyszło mu żyć.