W bocznym ołtarzu bazyliki pw. św. Marcina w Ambergu znajduje się obraz z około 1490 r., przedstawiający scenę odnalezienia Świętego Krzyża przez św. Helenę. Wykonany techniką mieszaną na desce obraz autorstwa zespołu artystów kierowanych przez malarza o prawdopodobnie polskich korzeniach, Jana Polaka (1435-1519), jest nie tylko cennym zabytkiem, ale także świadectwem religijnego i artystycznego transnarodowego transferu osób i idei w tamtej epoce.

Zbiory malarskie w bazylice pw. św. Marcina w Ambergu

Położony na południe od rynku, nad rzeką Vils, późnogotycki halowy kościół pw. św. Marcina z lat 1421-1521 skrywa obszerną kolekcję obrazów sakralnych kolekcjonowaną od początku powstania świątyni. Monumentalna kompozycja malarska „Odnalezienie Krzyża przez św. Helenę” została zakupiona do zbiorów bazyliki w drugiej połowie XIX w. przez ówczesnego dziekana i wkrótce umieszczony w jednym z dziewiętnastu bocznych ołtarzy. 

O „polskości" Jana Polaka

Pochodzenie Jana Polaka jest przedmiotem dyskusji od ponad stulecia. Artysta pojawia się wielokrotnie w bawarskich źródłach z lat 1482-1519 jako starszy monachijskiego cechu malarzy. Dotychczas nie udało się ustalić, czy widniejące w dokumentach określenie „Polak” było przydomkiem związanym z jego pochodzeniem, który z czasem przekształcił się w nazwisko ani potwierdzić hipotez o przyjściu artysty na świat w Krakowie czy w Bawarii w rodzinie polskich emigrantów. 

Znaczenie warsztatu Jana Polaka

Na przełomie XV i XVI w. prowadzony przez Jana Polaka warsztat zdobył monopol na realizację wielkoformatowych obrazów i retabulów dla bawarskich książąt, zwłaszcza Zygmunta i Albrechta IV z rodu Wittelsbachów, a także dla kościołów i klasztorów z Górnej Bawarii. Warsztat Jana Polaka zyskał również uznanie wśród władz bawarskich miast, realizując zlecenia na witraże i malowidła ścienne w budynkach użyteczności publicznej oraz na murach miejskich.

Sukces pracowni Jana Polaka wynikał z wizualnej atrakcyjności kompozycji, które zręcznie łączyły osiągnięcia sztuki niderlandzkiej z tradycją malarstwa południowoniemieckiego. Na uwagę w pracach zasługują zwłaszcza fantazyjne wyobrażenia architektury, znajdujące analogie w późniejszych obiektach z regionu Małopolski.

Opis obiektu

Monumentalny obraz wykonany techniką mieszaną z bazyliki  pw. św. Marcina w Ambergu przedstawia św. Helenę (około 248-330), matkę cesarza Konstantyna Wielkiego, w bogato zdobionej sukni i płaszczu, otoczoną świtą, wydającą rozkaz przeprowadzenia wykopalisk u podnóża Świętej Wenery w Jerozolimie w celu ponownego odkrycia relikwii Krzyża Świętego, na którym zmarł Chrystus. W tle kompozycji widnieje wyobrażenie Jerozolimy, z monumentalnymi murami obronnymi i świątynią na wzniesieniu.

Zgodnie z tradycją wydarzenie, zobrazowane przez atelier Jana Polaka, miało miejsce około 326–328 r. Według przekazów św. Ambrożego z Mediolanu oraz św. Jana Chryzostoma, identyfikację Krzyża umożliwił titulus z imieniem skazanego.