Franciszek Karpiński (1741-1825) był jednym z najwybitniejszych poetów polskiego oświecenia, nazywanym „poetą serca” oraz „kochankiem Justyny”. Drugie określenie nawiązuje do tytułu jednego z jego najsłynniejszych wierszy „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, a także do trzech nieszczęśliwych miłości poety - Marianny Brosell, Marianny Ponińskiej oraz Franciszki Koziebrodzkiej, nazywanych poetyckimi Justynami.

Twórczość Karpińskiego, pełna emocji i uczuć, wprowadziła do literatury polskiej nurt sentymentalizmu. Do najbardziej znanych utworów Karpińskiego należą pieśni religijne, takie jak „Kiedy ranne wstają zorze” oraz kolęda „Bóg się rodzi”, które do dziś pozostają żywe w polskiej tradycji.

Ostatnie lata i miejsce pochówku

Poeta zmarł 16 września 1825 roku w Chorowszczyźnie, na terenie dzisiejszej Białorusi. Wieś tę nabył w 1818 roku za 100 000 złotych i spędził tam ostatnie lata życia. Został pochowany na cmentarzu przy Kościele Misjonarzy pw. Świętej Trójcy w miejscowości Łysków, oddalonym o około cztery kilometry od Chorowszczyzny. Był zaprzyjaźniony z proboszczem tej parafii, który później napisał jego pierwszą biografię. Przez wiele lat jego grób był zaniedbany i częściowo zapomniany.

Wieczny odpoczynek w „domku”

Grobowiec Franciszka Karpińskiego ma formę niskiej budowli z dwuspadowym dachem, przypominającej niewielki domek. W literaturze wskazuje się, że jego kształt mógł być inspirowany tradycyjną wiejską chatą. Tego rodzaju architektura sepulkralna jest dość charakterystyczna dla wielu cmentarzy na terenie Litwy i Białorusi - podobne grobowce spotkać możemy m.in. na Cmentarzu Bernardyńskim oraz na Cmentarzu Na Rossie w Wilnie. 

Nie zachowały się dokładne informacje dotyczące daty powstania ani fundatora grobowca. Przyjmuje się, że mogło to nastąpić w latach 1826-1830. Za budowę odpowiadać mógł siostrzeniec poety, zamieszkały wraz z rodziną w Chorowszczyźnie oraz zaprzyjaźniony z Karpińskim miejscowy proboszcz.

Grobowiec usytuowano przy ścieżce prowadzącej do kościoła - według tradycji była to lokalizacja wskazana przez poetę w jego ostatniej woli.

Tajemnicza inskrypcja

Drugim życzeniem poety było umieszczenie na grobowcu tablicy z napisem „Oto mój domek ubogi” lub „Otóż mój dom ubogi”, co stanowiło nawiązanie do słów z elegii „Powrót z Warszawy na wieś” i miało podkreślać charakterystyczną dla Karpińskiego postawę skromności i rezygnacji.

Pewnym jest, że pierwotnie na grobowcu umieszczono prostokątną kamienną tablicę osadzoną w niszy, bowiem potwierdzają to źródła ikonograficzne. Treść inskrypcji pozostaje jednak niepewna. Jej domniemane brzmienie - „Oto mój domek ubogi” - można odnaleźć na szkicu nagrobka autorstwa Wróblewskiego, opublikowanym w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1907 roku. Wiarygodność tego przedstawienia budzi jednak wątpliwości - zarówno w zakresie liternictwa (kształtu i wielkości liter), jak i wymiarów samej tablicy.

Na wcześniejszej akwareli Napoleona Ordy z 1877 roku przedstawiono znacznie mniejszą tablicę. Choć napis nie jest tam w pełni czytelny, na akwareli znajduje się także rysunek zawierający dłuższą wersję napisu: „Otóż mój dom ubogi / + 1825 r. 4 września - żył lat 84. Grób Fr. Karpińskiego Łysków”, która może odpowiadać pierwotnej inskrypcji.

Na nagrobku pojawia się również gra słów typowa dla ówczesnych polskich napisów nagrobnych - skrót D.O.M. (Domus Omnium Mortuorum), czyli „dom wszystkich zmarłych”, często odczytywany dosłownie jako „dom”.

Nie sposób dziś jednoznacznie ustalić, czy napis na pierwszej tablicy wiernie oddawał słowa Karpińskiego, czy też został sparafrazowany przez fundatorów grobowca. Choć wersja odbiegająca od oryginału poety wydaje się mniej prawdopodobna, nie można jej całkowicie wykluczyć.

W trzecim tomie książki Witolda Kapryzy pt. „Ziemia Wołkowyska” autor podaje, że napis na pomniku brzmiał „Oto mój dom ubogi”. Przedstawia również własny rysunek grobowca, jednak rok jego wykonania nie jest znany. Widoczna jest jednak treść napisu umieszczonego prawdopodobnie na tablicy w prostokątnej niszy: „Otóż mój / dom ubogi / Franciszek Karpiński / żył lat 84”. Treść ta zapewne odnosi się do brzmienia z 1925 roku. Jednak jest dość bliska zapiskom Napoleona Ordy, co sugeruje, że pierwotny napis mógł brzmieć podobnie i został powtórzony na zapewne nowej tablicy. Pominięcie imienia i nazwiska osoby pochowanej - jak jest to na rysunku Wróblewskiego - jest rzadkością, nawet gdy można założyć, że wszyscy wiedzą, czyj to nagrobek.

Renowacje i zmiany

Grobowiec został odnowiony w 1925 roku z okazji setnej rocznicy śmierci Franciszka Karpińskiego. Prawdopodobnie wówczas dokonano kilku istotnych zmian. Krzyż znajdujący się na szczycie grobowca - pierwotnie metalowy i osadzony na globie - został zastąpiony nowym, betonowym krzyżem, pozbawionym dekoracji, co widać na fotografii z tego okresu. Zmieniono również formę płyciny z tablicą inskrypcyjną: wcześniejszą, poziomą płytę, znaną z ikonografii, zastąpiono wersją pionową. Niestety, napis widoczny na archiwalnym zdjęciu pozostał nieczytelny. W czasie renowacji dach grobowca pokryto falistymi płytami z eternitu. Otoczenie uporządkowano: posadzono roślinność, a całość ogrodzono betonowymi słupkami połączonymi metalowymi łańcuchami.

Po II wojnie światowej grobowiec uległ stopniowej degradacji i został częściowo zapomniany. Dopiero na początku lat 90. XX wieku, dzięki wsparciu Fundacji Kościuszkowskiej, został ponownie odnowiony przez specjalistów z Zakładów Mechanicznych PZL Wola. Inicjatorem tych działań był Stefan Wasiukiewicz. Wówczas dodano nową tablicę, której autorem jest rzeźbiarz Eugeniusz Kozak z Warszawy. Zmieniono także kształt płyciny. Nowa tablica zawiera płaskorzeźbiony portret poety oparty na graficznym pierwowzorze - mimo uproszczenia formy, oddaje on charakterystyczne rysy twarzy i długie włosy opadające na ramiona. Poniżej portretu znajduje się inskrypcja:

Otoż mój dom ubogi... / Franciszek Karpiński / 1741-1825 / Poeta / Twórca sielanki „Laura i Filon” / Pieśni: Kiedy ranne wstają zorze, / Wszystkie nasze dzienne sprawy, / Bóg się rodzi... //.

Obecnie nad grobowcem sprawowana jest stała opieka. Wśród osób zaangażowanych w jego utrzymanie znajduje się Alina Jaroszewicz - dyrektorka Polskiej Szkoły Społecznej im. I. Domeyki w Brześciu oraz wieloletnia prezeska obwodowego oddziału brzeskiego Związku Polaków na Białorusi. Dodatkowe wsparcie okazują także miejscowi Polacy oraz młodzież przyjeżdżająca z Polski.

Upamiętnienie w Hołoskowie na Ukrainie

W miejscu urodzenia poety umieszczone były dwie tablice pamiątkowe. Pierwsza na fasadzie kościoła informowała, że w tej miejscowości urodził się Franciszek Karpiński:

Tum się rodził / tu mnie ojciec stary / uczył cnót polskich / chrystusowej wiary / FRANCISZEK KARPIŃSKI //.

Druga znajdowała się we wnętrzu świątyni i zawierała napis:

NA CHWAŁĘ PRZEDWIECZNEGO A KU PAMIĘCI TRWAŁEJ BOŻEGO ŚPIEWAKA / FRANCISZKA KARPIŃSKIEGO / 4.X.1741 w HOŁOSKOWIE, †4.IX.1825 w ŁYSKOWIE na LITWIE / Postawili, ze składek Rodaków, na miejscu dworu darowanego przez BRONISŁAWA DOBROWOLSKIEGO. / Proboszcz Ks. P. JASTRZĘBSKI, A. BOBROWNICKI, właśc. dóbr. / W ŁYSAKOWSKI dzierżawca dóbr. F. PIĘCHOWSKI wyst. rotmistrz, M. SŁUŻEWSKI, radca ces. / i gospodarze z HOŁOSKOWA: M. KIJOWSKI, J. RABICKI, M. TUTAK. / Kiedy ranne wstają zorze / Tobie ziemia, Tobie morze / Tobie śpiewa żywioł wszelki, / Bądź pochwalon Boże Wielki //.

Współcześnie w Hołoskowie znajduje się pomnik w formie głazu z żeliwną tablicą upamiętniającą poetę.