Franciszek Karpiński (1741-1825) był jednym z najwybitniejszych poetów polskiego oświecenia, nazywanym „poetą serca” oraz „kochankiem Justyny”. Drugie określenie odnosi się do tytułu jednego z jego najsłynniejszych wierszy, „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”, a także do trzech nieszczęśliwych miłości poety - Marianny Brosell, Marianny Ponińskiej oraz Franciszki Koziebrodzkiej - nazywanych poetyckimi Justynami.

Twórczość Karpińskiego, pełna emocji i uczuć, wprowadziła do literatury polskiej nurt sentymentalizmu. Do najbardziej znanych utworów Karpińskiego należą pieśni religijne, takie jak „Kiedy ranne wstają zorze” oraz kolęda „Bóg się rodzi”, które do dziś są żywe w polskiej tradycji.

Ostatnie lata i miejsce pochówku

Poeta zmarł 16 września 1825 roku w Chorowszczyźnie, na terenie dzisiejszej Białorusi. Wieś tę nabył w 1818 roku za 100 000 złotych i spędził tam ostatnie lata swojego życia. Został pochowany na cmentarzu przy kościele Misjonarzy pw. Św. Trójcy w miejscowości Łysków, oddalonego o około 4 kilometry od Chorowszczyzny. Był zaprzyjaźniony z proboszczem tej parafii, który później napisał jego pierwszą biografię. Przez wiele lat jego grób był zaniedbany i częściowo zapomniany.

Grobowiec

Grobowiec poety ma formę przypominającą domek, co jest typowe dla innych cmentarzy na terenie Litwy i Białorusi, m.in. na cmentarzu bernardyńskim i Na Rossie w Wilnie. W literaturze często wspomina się, że jego wygląd miał być rzekomo inspirowany wiejską chatą. Na nagrobku pierwotnie znajdowała się prostokątna kamienna tablica, umieszczona w niszy, z napisem, który według ikonografii mógł brzmieć: „Oto mój / domek ubogi” lub „Otóż mój dom ubogi”, co stanowiło nawiązanie do słów z elegii „Powrót z Warszawy na wieś”. Sam poeta w swojej ostatniej woli prosił o taką właśnie inskrypcję, a także wskazał miejsce pochówku - przy ścieżce prowadzącej do kościoła. Wspomniany napis, metaforycznie odnoszący się do miejsca ostatecznego spoczynku ciała, niewątpliwie akcentuje skromność.

Napis na nagrobku

Na nagrobku pojawia się gra słów charakterystyczna dla ówczesnych inskrypcji nagrobnych w Polsce - akronim D.O.M. (Domus Omnium Mortuorum), czyli „dom wszystkich zmarłych”, często zapisywany jako „dom” i wplatany w treść polskich sentencji. Osobną kwestią jest brzmienie pierwotnego napisu. Jak zostało wspomniane, jego treść „Oto mój / domek ubogi” możemy odczytać ze szkicu nagrobka autorstwa Wróblewskiego opublikowanego w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1907 roku. Jednak wiarygodność tego rysunku pod względem detali jest wątpliwa. Liternictwo - zarówno kształt, jak i wielkość liter - z pewnością nie są zgodne z oryginałem. Wątpliwości budzi również wielkość tablicy. Na wcześniejszej akwareli Napoleona Ordy z 1877 roku tablica jest zdecydowanie mniejsza, a napis na niej nie jest czytelny. Na akwareli znajduje się jednak rysunek napisu: „Otóż mój dom ubogi / + 1825 r. 4 września - żył lat 84. Grób Fr. Karpińskiego Łysków”, który może stanowić pierwotne brzmienie inskrypcji lub być do niego zbliżony. Brakuje jednak podstaw, aby jednoznacznie rozstrzygnąć treść pierwotnego napisu. Choć wersja ze sparafrazowanym cytatem wydaje się mniej prawdopodobna, nie jest niemożliwa.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał grobowiec i kto był jego fundatorem. Prawdopodobnie miało to miejsce w latach 1826-1830. Za jego wystawienie zapewne zaangażowany był siostrzeniec Karpińskiego, który ze swoją rodziną mieszkał w Chorowszczyźnie, oraz zaprzyjaźniony z poetą miejscowy proboszcz. Nie możemy jednak stwierdzić, czy świadomie sparafrazowali słowa poety, czy też treść napisu była zgodna z jego życzeniami.

Renowacje i zmiany

Nagrobek został odnowiony w 1925 roku z okazji 100-lecia śmierci Franciszka Karpińskiego. Zapewne wówczas zmieniono krzyż znajdujący się na szczycie grobowca - pierwotnie był on metalowy i umieszczony na globie. Jednak na fotografii z 1925 roku widoczny jest nowy, betonowy krzyż pozbawiony dekoracji. Zmieniono również płycinę z tablicą inskrypcyjną z poziomej - jaką znamy z wcześniejszej ikonografii - na pionową. Niestety, na zachowanym zdjęciu nie jest możliwe odczytanie napisu. Podczas renowacji nagrobek pokryto płytami falistymi z eternitu. Poza nasadzeniem roślinności, grobowiec otoczono betonowymi słupkami połączonymi łańcuchami, widocznymi na fotografii.

W trzecim tomie książki autorstwa Witolda Kapryzy pt. „Ziemia Wołkowyska” autor podaje, że napis na pomniku brzmiał „Oto mój dom ubogi”. Autor przedstawia również własny rysunek grobowca, jednak rok jego wykonania nie jest znany. Widoczna jest jednak treść napisu umieszczonego prawdopodobnie na tablicy w prostokątnej niszy: „Otóż mój / dom ubogi / Franciszek Karpiński / żył lat 84”. Treść ta zapewne odnosi się do brzmienia z 1925 roku. Jednak jest dość bliska zapiskom Napoleona Ordy, co sugeruje, że pierwotny napis mógł brzmieć podobnie i został powtórzony na zapewne nowej tablicy. Pominięcie imienia i nazwiska osoby pochowanej - jak jest to na rysunku Wróblewskiego - jest rzadkością, nawet gdy można założyć, że wszyscy wiedzą, czyj to nagrobek.

Odnowienie po II wojnie światowej

Drugą istotną aczkolwiek niezbyt precyzyjną informacją przytoczoną przez Kapryzę jest to, że „po II wojnie światowej z inicjatywy ziomka mieszkającego w Warszawie, Stefana Wasiukiewicza, pomnik odnowiono”. Grobowiec po II wojnie światowej uległ degradacji i częściowo zapomnieniu. Dopiero na początku lat 90. XX wieku, dzięki wsparciu Fundacji Kościuszkowskiej, nagrobek został odnowiony przez specjalistów z Zakładów Mechanicznych PZL Wola. Inicjatorem tych działań był Stefan Wasiukiewicz. Wówczas dodano nową tablicę, której autorem jest rzeźbiarz Eugeniusz Kozak z Warszawy. Zmieniono także kształt płyciny. Nowa tablica zawiera płaskorzeźbiony portret poety oparty o graficzny pierwowzór, który, mimo uproszczenia formy, uwydatnia charakterystyczne rysy twarzy i długie włosy opadające na ramiona. Poniżej portretu znajduje się inskrypcja:

Otoż mój dom ubogi... / Franciszek Karpiński / 1741-1825 / Poeta / Twórca śpiewanek „Laura i Filon”, / Pieśni „Kiedy ranne wstają zorze”, / „Wszystkie nasze dzienne sprawy”, / „Bóg się rodzi...” //.

Sprawowana jest również bieżąca piecza nad grobowcem. Wśród jego opiekunek znalazła się Alina Jaroszewicz, dyrektorka Polskiej Szkoły Społecznej im. I. Domeyki w Brześciu będąca także wieloletnią prezeską obwodowego oddziału brzeskiego Związku Polaków na Białorusi. Doraźnie prace wspierały także okoliczni Polacy oraz przyjeżdżające z Polski grupy młodzieży.

Upamiętnienie Franciszka Karpińskiego w Hołoskowie (Ukraina)

W Hołoskowie w Ukrainie, miejscu urodzenia poety umieszczone były dwie tablice upamiętniająca poetę. Pierwsza na fasadzie kościoła informująca, że w tej miejscowości urodził się Franciszek Karpiński - „Tum się rodził tu mnie ojciec stary uczył cnót polskich chrystusowej wiary Franciszek Karpiński", druga we wnętrzu świątyni z napisem:

NA CHWAŁĘ PRZEDWIECZNEGO A KU PAMIĘCI TRWAŁEJ BOŻEGO ŚPIEWAKA / FRANCISZKA KARPIŃSKIEGO / 4.X.1741 w HOŁOSKOWIE, †4.IX.1825 w ŁYSKOWIE na LITWIE / Postawili, ze składek Rodaków, na miejscu dworu darowanego przez BRONISŁAWA DOBROWOLSKIEGO. / Proboszcz Ks. P. JASTRZĘBSKI, A. BOBROWNICKI, właśc. dóbr. / W ŁYSAKOWSKI dzierżawca dóbr. F. PIĘCHOWSKI wyst. rotmistrz, M. SŁUŻEWSKI, radca ces. / i gospodarze z HOŁOSKOWA: M. KIJOWSKI, J. RABICKI, M. TUTAK. / Kiedy ranne wstają zorze / Tobie ziemia, Tobie morze / Tobie śpiewa żywioł wszelki, / Bądź pochwalon Boże Wielki. //.

Współcześnie w Hołoskowie znajduje się pomnik w formie głazu z żeliwną tablicą upamiętniającą poetę.

Podsumowanie

Franciszek Karpiński, „poeta serca” i „kochankiem Justyny”, pozostawił trwały ślad w polskiej literaturze i tradycji. Upamiętniający go grobowiec, choć przez długi czas zaniedbywany, został odnowiony i jest pielęgnowany, stanowiąc ważny element dziedzictwa kulturowego.