Eugeniusz Zak, znany także jako Eugène Zak lub Eugene Zak, urodził się w 1884 roku w Mogilnie, w guberni mińskiej (obecnie Białoruś), w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Jego życie i twórczość rozpięte były między Paryżem, Polską, Niemcami i Bretanią, a jego obrazy przyniosły mu międzynarodowe uznanie jako jednemu z najważniejszych artystów École de Paris.

Wczesne życie i edukacja
Matka  Zaka, po śmierci męża przeniosła się z synem do Warszawy w 1892 roku, gdzie ten ukończył gimnazjum i rozpoczął edukację artystyczną. W 1902 roku wyjechał do Paryża, by studiować na École des Beaux-Arts w pracowni akademisty Jeana-Léona Gérôme’a. Następnie kształcił się w prywatnej Académie Colarossi pod kierunkiem francuskiego, już wówczas impresjonisty, Paula Alberta Besnarda. W 1903 roku odbył podróż do Włoch, odwiedził m.in. Rzym i Florencję, a pod koniec tego samego roku rozpoczął studia w Monachium w prywatnej szkole Antona Ažbe, wywodzącego się ze Słowenii, ale wykształconego w Wiedniu i Monachium portrecisty, którego niezbyt obfita twórczość utrzymana w duchu akademickiej biegłości warsztatowej opartej o solidne analizy anatomii, jednak połączonych z  pewną impresjonistyczną wrażliwością i niepozbawionego ekspresjonistycznych emocji, a w dojrzałym okresie twórczości także i wpływów  secesji, a przede wszystkim działalność pedagogiczna była na przełomie XIX i XX wieku doceniana. Wśród uczniów Ažbe byli przede wszystkim studenci z Europy Wschodniej m.in. Wassily Kandinsky i Aleksiej Jawlensky czy Polak Zygmunt Rozwadowski. W swojej działalności pedagogicznej z łączył „niewolniczy”, jak wspominał to Kandinsky, nacisk na techniczną biegłość i znajomość anatomii z otwarciem na pobudzanie indywidualnej, artystycznej wizji swoich studentów, którzy przed sztalugami, mieli otwierać się na swoją  własną anatomię malarskiej wizji. Wydaje się, że miała to silny wpływ na wykształcenie się indywidualnego stylu Eugeniusza Zaka.

Paryż i Bretania
Zak powrócił do Paryża w 1904 roku, gdzie zadebiutował w Salonie Jesiennym. Jego talent szybko został dostrzeżony - dwa lata później został członkiem jury sekcji rysunku tej prestiżowej wystawy. Wystawiał też na Salonie Niezależnych i w Tuileries. W latach 1906-1908 artysta podróżował do Bretanii, m.in. do Pont-l’Abbé, gdzie inspirował się lokalnym krajobrazem i życiem wiejskim.

W Paryżu Zak zaangażował się w życie polskiej kolonii artystycznej i współpracował z Towarzystwem Artystów Polskich. Jego prace szybko zdobyły uznanie: w 1910 roku jedno z jego dzieł zostało zakupione przez rząd francuski dla Muzeum Luksemburskiego, a w 1911 roku zorganizowano indywidualną wystawę jego obrazów w Galerie Druet. W 1913 jego praca pokazana była podczas słynnego „Armory Show” w Nowym Jorku, rok wcześniej na wystawie Paryskiego Towarzystwa Artystów Polskich. W 1914 zaś na Biennale  w  Wenecji.

Kariera międzynarodowa i życie rodzinne
W 1912 roku Zak został profesorem w Académie de La Palette. W 1913 roku poślubił malarkę Jadwigę Kon, która po jego śmierci otworzyła sławną Galerie Zak w Paryżu. Podczas I wojny światowej (1914-1916) przebywał w południowej Francji (Nicea, St Paul-de-Vence, Vence) oraz w Lozannie w Szwajcarii.

W 1916 roku artysta wraz z rodziną wrócił do Polski, osiadając w Częstochowie, rodzinnym mieście żony, często też odwiedzał Warszawę. W Polsce związał się z Formistami i współtworzył grupę „Rytm”. Podczas pobytu w ojczyźnie dużo wystawiał, w tym m.in. w Warszawie, gdzie w 1917 roku odbyła się jego wystawa indywidualna. W 1922 roku Zak wyjechał z Polski na stałe.

Pobyt w Niemczech i powrót do Paryża
W Niemczech Zak, będąc już uznanym artystą, przebywał wpierw w Berlinie, a następnie w Bonn, gdzie wykonał dekoracje wnętrz w willi architekta Fritza Augusta Breuhausa. Publikował także artykuły w prestiżowym czasopiśmie „Deutsche Kunst und Dekoration”, przybliżając sylwetki artystów, których cenił. W 1923 roku osiedlił się ponownie w Paryżu, gdzie utrzymywał kontakty towarzyskie z m.in. Zygmuntem Menkesem czy Romanem Kramsztykiem. W 1925 roku w Paryżu w galerii „Devambez” odbyła się ostatnia wystawa indywidualna artysty za jego życia.

Twórczość artysty
Eugeniusz Zak był artystą, którego twórczość wyróżniała się połączeniem klasycznych tradycji z modernistycznym podejściem do koloru, formy i kompozycji. Inspiracje czerpał z różnorodnych źródeł, od sztuki włoskiego renesansu ze szczególnym zamiłowaniem do twórczości Botticellego i Leonarda da Vinci a także niemieckiego - zwłaszcza dzieł Hansa Holbeina Młodszego i Albrechta Dürera, przez francuskich symbolistów, takich jak Puvis de Chavannes, aż po wpływy Cézanne’a, wczesnego Picassa i nabistów. Zapewne pod wpływem tych ostatnich pojawia się w jego twórczości zamiłowaniem do płaskości plamy barwnej ograniczonych w sposób niuansowy. Inspiracje artysty szły jednak dalej - fascynacja renesansowymi liniami i harmonią przeplatała się z wpływami dalekowschodnich tradycji, takich jak perskie miniatury, chińska porcelana czy japoński drzeworyt. Te wpływy uwidaczniały się w umowności jego pejzaży, delikatnych konturach i dekoracyjnych układach kompozycyjnych, nadając jego dziełom unikalny charakter. W tym okresie jego twórczości możemy widzieć wpływy nie tylko wspomnianego Pierre'a Puvisa de Chavannes'a ale i Nicolasa Poussina, widoczny w idyllicznych scenach charakterystycznych dla przedwojennego okresu twórczości artysty. Te różnorodne inspiracje, doświadczenie wywiezione z Monachium oraz jego własna osobowość otworzyły go jednak przede wszystkim na własne poszukiwania, eksperymentowanie i refleksję nad sztuką jako zjawiskiem ponadczasowym.

Zak nie malował z natury, tworząc swoje obrazy w pracowni. Jego pejzaże i postaci były wytworem wyobraźni artysty, osadzonym w idealizowanym, arkadyjskim świecie. Bohaterami jego obrazów byli „wolni ludzie” - rybacy, pasterze, matki z dziećmi, komedianci czy tancerze, często przedstawiani w teatralnych pozach. Te idylliczne sceny, malowane w jasnej, rozświetlonej palecie, łączyły elegancję z melancholią. W latach 1923-1924 w twórczości Zaka pojawiły się wątki macierzyństwa oraz figury z instrumentami muzycznymi, takimi jak pierroty, arlekiny czy tancerze. U schyłku I wojny światowej w jego twórczości obserwować możemy coraz więcej wątków pesymistycznych, jego formy też ulegają coraz dalej idącej stylizacji, a nawet geometryzacji. Obrazy z tego okresu wyróżniają się bardziej wyrafinowaną kolorystyką, w której dominowały róże, fiolety, zielenie i czerwienie, nadając dziełom nowy wymiar estetyczny. Jednocześnie te nostalgiczno-pesymistyczne sceny spotykają się  z innym wymiarem jego twórczości, gdzie pojawia się macierzyństwo, intymność i fascynacja szczęśliwym wymiarem życia.

Istotnym elementem w twórczości Eugeniusza Zaka była linia, którą artysta traktował jako podstawowe narzędzie porządkowania przestrzeni obrazu. Linia w jego dziełach pełniła funkcję obrysowującą i odgraniczającą, ale nie modelującą w klasycznym sensie. Była środkiem tworzenia zamkniętych, harmonijnych płaszczyzn barwnych. W tym aspekcie można dostrzec inspiracje zarówno Wyspiańskim, jak i Van Goghiem, który również wykorzystywał linię jako sposób na porządkowanie form. W jego rysunkach i obrazach widoczna jest także fascynacja wspomnianymi wcześniej mistrzami renesansu oraz późniejszymi artystami, jak Cézanne. Linia, rytm i harmonia były dla niego najważniejszymi wartościami w sztuce.

Twórczość Eugeniusza Zaka charakteryzuje się kilkoma wyjątkowymi cechami. Jego kompozycje odznaczają się dekoracyjnością, gdzie rytmiczna harmonia form i linii nadaje obrazom wyraźny walor estetyczny, a nawet manierystycznym wydłużeniem proporcji. Subtelność światłocienia uwidacznia się w delikatnie modelowanych światłem rysach postaci, co nadaje im miękkości i elegancji. Linearność jest kolejną cechą jego stylu - płynne, giętkie kontury niekiedy o wręcz secesyjnej finezji są charakterystycznym elementem jego twórczości. Wreszcie, syntetyczność formy, czyli redukcja kształtów do prostych, ale wyrazistych linii, stanowi ważny aspekt jego dzieł. Zak łączył klasyczne umiłowanie proporcji z modernistycznym podejściem do koloru i formy, tworząc własny, charakterystyczny, ale niejednolity styl, niewątpliwie wyróżniający go w kręgu twórczyń i twórców École de Paris, w którym się obracał.  Nie poddawał się awangardowym eksperymentom, ale nie zamykał się zmiany i nowe prądy. Był twórcą, który odnajdywał piękno w przetwarzaniu tradycji.

Jego obrazy były dość chętnie wystawiane w prestiżowych galeriach Paryża, Berlina, Londynu czy Nowego Jorku, zdobywając uznanie zarówno krytyków, jak i kolekcjonerów. Wyznacznikiem jego sukcesu jest zakupienie jednego z jego dzieł przez rząd francuski do kolekcji Muzeum Luksemburskiego. Zak uważał, że sztuka nie jest przypisana jednemu momentowi w czasie, lecz należy do wszystkich epok. W swoim notatniku zapisał: „Nie należy mieć pretensji do obalania czegoś czy budowania. W sztuce nie ma wynalazków. Sztuka nie jest ani z wczoraj, ani z dzisiaj, ani z jutra - jest ze wszystkich czasów.” To przekonanie o ponadczasowości sztuki odzwierciedlało się w jego pracach, które łączyły klasyczne proporcje z nowoczesnym podejściem do kompozycji.

Inspiracje i wpływy
Twórczość Eugeniusza Zaka była zróżnicowana i bogata w inspiracje. Artysta czerpał z dzieł dawnych mistrzów, takich jak Botticelli, Leonardo da Vinci, Holbein czy Albrecht Dürer. Szczególnie istotna była dla niego harmonia i linearność, charakterystyczne dla sztuki włoskiego renesansu. Jednocześnie inspirował się symbolistami, takimi jak Puvis de Chavannes, oraz współczesnymi mu twórcami, w tym Cézannem, Picassą i nabistami. W jego pracach widać także wpływy dalekowschodnie - perskie miniatury, chińska porcelana i japoński drzeworyt wpłynęły na subtelność konturów i dekoracyjność kompozycji.

W pejzażach artysty często fantastycznych i arkadyjskich, można dostrzec przetworzenie idei Cézanne’a, który traktował pejzaż jako konstrukcję barwnych płaszczyzn. W pracach Zaka dominują harmonijne rytmy i dekoracyjność form, co sprawia, że jego obrazy emanują spokojem i równowagą. Jednocześnie jego twórczość była głęboko refleksyjna - wizja śmierci, która towarzyszyła jego życiu, odcisnęła piętno na wielu jego pracach, nasycając je melancholią i tajemniczością.

Rozwój stylu i eksperymenty
Na przestrzeni lat styl Zaka ewoluował, przechodząc od wczesnych eksperymentów z płaszczyznami barwnymi i rytmem linii, przez inspirowane renesansem kompozycje figuralne, aż po bardziej abstrakcyjne i rytmiczne obrazy z lat 20. XX wieku. W dziełach takich jak „Judith" (1909) czy „Wiosna" (1912) widoczna jest próba przetworzenia form klasycznych na współczesny język malarski. Natomiast w późniejszych pracach, takich jak „Arlekin” (1922) czy „Kobieta z pajacem” (1923), artysta wprowadza bardziej skomplikowane podziały płaszczyzn i intensywną kolorystykę.

Kolorystyka jego dzieł stała się wyrazistsza w latach 20. XX wieku, kiedy Zak zaczął eksperymentować z jaskrawymi, kontrastowymi barwami. Jego prace z tego okresu, takie jak „Grajek” (1925) czy „Chłopak z gitarą” (1924), łączą intensywność kolorów z finezją rytmicznych układów linii, co nadaje im wyjątkową dynamikę i ekspresję.

Relacje z innymi artystami
Eugeniusz Zak był ważnym członkiem École de Paris i blisko związany z artystami takimi jak Leopold Gottlieb, Roman Kramsztyk, Mela Muter czy Marc Chagall. Przyjaźnił się także z krytykami sztuki, w tym Adolfem Baslerem i André Salmonem, którzy wspierali jego twórczość i promowali ją w kręgach artystycznych. W Polsce współtworzył Stowarzyszenie Artystów Polskich „Rytm”, które propagowało idee neoklasycyzmu i sztuki inspirowanej ludowością.

Śmierć i dziedzictwo
Eugeniusz Zak zmarł na zawał serca 15 stycznia 1926 roku, mając zaledwie 41 lat. Jego śmierć przerwała dynamicznie rozwijającą się karierę - tuż przed śmiercią miał objąć stanowisko profesora malarstwa w Akademii Sztuk Pięknych w Kolonii. Pośmiertne retrospektywne wystawy twórczości artysty odbyły się w paryskich galeriach „Bing” (1926), „M. Bernheim” (1927), „Zak” (1936, 1938), a także w Warszawie i Dusseldorfie (oba w 1926), Nowym Jorku (1927), Londynie (1929). Galerie Zak, prowadzona przez jego żonę, stała się jednym z najważniejszych miejsc promujących sztukę w Paryżu, goszcząc, obok prac swego zmarłego męża, dzieła takich artystów jak Amedeo Modigliani czy Marc Chagall.

Obrazy Zaka, pełne harmonii, liryzmu i refleksji nad istotą ludzkiej natury, pozostają ponadczasowe, zachwycając subtelnością, wyczuciem formy i głębokim liryzmem. Twórczość Zaka to dowód na to, że artysta potrafi w mistrzowski sposób połączyć różnorodne inspiracje w spójną, wyjątkową całość - Zak łączył w swoich pracach tradycję z nowoczesnością, tworząc dzieła, które inspirowały zarówno jego współczesnych, jak i kolejne pokolenia artystów.

Pomnik nagrobny
Nagrobek Eugeniusza Zaka znajduje się na paryskim cmentarzu Montparnasse. Wyróżnia się surową, modernistyczną formą, charakterystyczną dla międzywojnia. Powstał zapewne niedługo po śmierci artysty w 1926 roku. Struktura nagrobka została wykonana z szarego oszlifowanego kamienia. Zachowuje minimalistyczny, geometryczny kształt. Składa się z płyty nagrobnej u wezgłowia której umieszczony jest element pionowy w formie bryły o prostokątnym przekroju. Składa się z masywnej bryły z prostokątną wnęką w górnej części, która dzieli formę na dwie sekcje: niższą, pełną, i wyższą, bardziej otwartą wizualnie. Wnęka ma prosty, zgeometryzowany kształt, ujęta jest po prawej stronie filarem rozszerzającym się ku dołowi dwoma uskokami. Poniżej wnęki prostopadłościenny kamienny blok na którym od frontu wyryta została inskrypcja:

EUGENE ZAK / ARTISTE PEINTRE / 15 DECEMBRE 1884 / 15 JANVIER 1926.

We wnęce znajdował się prawdopodobnie niezachowany element dekoracyjny.

Nagrobek nosi ślady upływu czasu. Widoczne są przebarwienia kamienia wynikające z działania warunków atmosferycznych oraz drobne uszkodzenia powierzchniowe, takie jak zarysowania i niewielkie ubytki. Inskrypcje pozostają czytelne, choć lekko wyblakłe.

KATALOG PRAC

Prace Eugeniusza Zaka znajdują się w zbiorach publicznych oraz w wielu kolekcjach prywatnych w tym w znajdującej się w Nowym Jorku kolekcji Toma Podl oraz innych znajdujących się poza granicami kraju.

Lista prac Eugeniusza Zaka w kolekcjach muzealnych (poza Polską)
1. „Mniszka”, 1924. olej na płótnie, 99.7 x 79.5 cm, sygnowany: Eug. Zak, National Gallery of Art, Waszyngton, nr inw. 1964.19.10
https://www.nga.gov/collection/artist-info.1986.html

Eksponowany
A Group of Twentieth Century Paintings from the Chester Dale Collection, Department of Fine Arts, Carnegie Institute, Pittsburgh, 1931, no. 14

Publikowany
Artur Tanikowski, „Eugeniusz Zak”, Sejny 2003, il. 153.
„Pittsburgh Post-Gazette” 7 May 1931, no 7
„European Paintings. An Illustrated Catalogue”. National Gallery of Art, Washington 1985, p. 441.

Charakterystyczną cechą twórczości artysty było wykonywanie kilku wersji tego samego motywu, a poszczególne warianty obrazów różniły się jedynie drobnymi szczegółami. Tak jest w przypadku „Mniszki”, której niemal identyczna wersja zachowała się na obrazie datowanym na rok 1921, przechowywanym w Muzeum Okręgowym w Toruniu. Obydwa obrazy charakteryzuje uproszczona rytmizacja kompozycji oraz harmonijna kompozycja barwy tworzącej nastrój i harmonijny układ obrazu, zbliżając go do założeń „Rytmu”, grupy której w roku 1922 Eugeniusz Zak był współtwórcą.

2. „Modląca się dziewczyna”, ok. 1906, akwarela, ołówek, czarna kredka, tektura, 66,7 x 55,7 cm, sygnowany: Eug. Zak, National Gallery of Art, Washington, nr inw. 1964.19.11
https://www.nga.gov/collection/art-object-page.50253.html

Publikowany
Artur Tanikowski, „Eugeniusz Zak”, Sejny 2003, il. 61.

Obydwa obrazy Eugeniusza Zaka (poz. 1 i 2) pochodzą z kolekcji amerykańskiego bankiera i kolekcjonera sztuki Chestera Dale'a (zm. 1962). Jego zbiory koncentrowały się przede wszystkim na sztuce francuskiej. Większość prac z jego kolekcji m.in. Paula Cezanne'a, Henri'ego Matisse'a czy Pabla Picassa znalazła się w National Gallery of Art w Waszyngtonie, gdzie przekazane zostały w roku 1964, już po śmierci kolekcjonera. Do grupy tej należą również dwie prace Eugeniusza Zaka zakupione przez Dale'a w 1929 r. w Paryżu.

3. „Le guignol”, ok. 1925, olej na płótnie, 54,5 x 65 cm, sygnowany, El Museo Nacional de Bellas Artes, Buenos Aires, Argentyna, nr inw. 2699
https://www.bellasartes.gob.ar/coleccion/obra/2699/

Publikowany
Artur Tanikowski, „Eugeniusz Zak”, Sejny 2003, s. 50.
„Paul Fierens incluye a Zak en un grupo de artistas denominado Les Stylisateurs”, w: „Histoire de l’art contemporain: la peinture”, René Huyghe (ed.), Paris 1935, s. 293-298.

Dzieło, powstałe prawdopodobnie w latach 1923-1925, jest charakterystycznym przykładem późniejszej twórczości Zaka, w której artysta koncentrował się na intymnych, narracyjnych scenach rodzajowych, często inspirowanych codziennym życiem. Scena przedstawia trójkę bohaterów - kobietę, dziecko i starszego mężczyznę - zanurzonych w spokojnej i ciepłej atmosferze rodzinnego wnętrza. Kobieta, siedząca tyłem do widza, wraz z dzieckiem bawi się kukiełką, podczas gdy starszy mężczyzna, ubrany w charakterystyczny kapelusz i płaszcz, zdaje się pracować nad kolejną lalką.

Kolorystyka obrazu opiera się na intensywnej czerwieni tła, która kontrastuje z chłodnymi odcieniami zieleni i błękitu na ubraniach postaci, tworząc harmonijną kompozycję i podkreślając emocjonalne ciepło sceny. Uproszczone, geometryczne formy postaci, typowe dla późnego stylu Zaka, nadają dziełu klarowności i elegancji, jednocześnie zachowując subtelną głębię emocjonalną. Układ kompozycyjny jest dobrze wyważony - postacie tworzą trójkąt kompozycyjny, który prowadzi wzrok widza ku centrum obrazu, a otwarte drzwi w tle wprowadzają przestrzenną dynamikę.

Symbolika kukiełki i teatralnej zabawy wprowadza dodatkowy wymiar interpretacyjny, odwołując się do tematu teatralności życia, obecnego w innych pracach artysty. Obraz, jak wiele innych dzieł Zaka, jest hołdem dla intymnych relacji międzyludzkich oraz codziennych chwil, które artysta ukazywał z czułością i melancholią. Jego fascynacja linią, tak charakterystyczna dla całej twórczości, znajduje tu swoje odzwierciedlenie w płynnych, giętkich konturach, które łączą postacie z ich otoczeniem i nadają kompozycji rytmiczną harmonię.

4. „Pasterz”, 1910-1911, olej na płótnie, 116.8 × 81.8 cm, sygnowany: Eug. Zak, Art Institute Chicago, nr inw. 1931.519
https://www.artic.edu/artworks/9013/the-shepherd

Eksponowany
New York, „International Exhibition of Modern Art (The Armory Show)”, Feb. 17-Mar. 15, 1913, cat. 233, as Le Berger; Chicago, The Art Institute of Chicago, 1913.
Chicago, The Art Institute of Chicago, „Exhibition of Paintings from the Collection of the Late Arthur Jerome Eddy”, 1922.
Chicago, The Art Institute of Chicago, „Exhibition of the Arthur Jerome Eddy Collection of Modern Paintings and Sculpture”, 1931-1932.
Hartford, Wadsworth Atheneum, „An Exhibition of Literature and Poetry in Painting since 1850”, 1933.
Chicago, The Art Institute of Chicago, „A Century of Progress: Exhibition of Paintings and Sculpture”, 1933.
Chicago, The Art Institute of Chicago, „A Century of Progress: Exhibition of Paintings and Sculpture”, 1934.
Utica, NY, „Munson-Williams-Proctor Institute, 1913 Armory Show - 50th Anniversary Exhibition” 1963.
Warszawa, Muzeum Narodowe, „Eugeniusz Zak (1884-1926)”, 2003-2004.
New York, New-York Historical Society, „The Armory Show at 100”, 2013-2014.

Publikowany (patrz lista publikacji https://www.artic.edu/artworks/9013/the-shepherd)

W obrazie „Pasterz” przedstawia poetyczną i idealizowaną wizję życia pasterskiego. Praca powstała zapewne na początku lat 20. XX wieku, odzwierciedla fascynację artysty idyllicznymi, niemal mitycznymi krajobrazami, w których postaci ludzkie harmonijnie współgrają z naturą. Centralna postać, pasterz ubrany w uderzający żółty strój, klęczy nad wijącym się strumykiem, z którego pije wodę. Scena emanuje spokojem i zadumą, podkreślonymi przez łagodnie falujące wzgórza w tle i ciepłe barwy wieczornego nieba.

Kompozycja charakteryzuje się prostotą i klarownością, które są cechami rozpoznawczymi dojrzałego stylu Zaka. Sylwetka pasterza definiowana jest przez płynne, miękkie linie, które współgrają z delikatnymi krzywiznami pejzażu. Użycie linii w tym obrazie nie jest jedynie elementem strukturalnym, lecz także lirycznym, tworzącym rytm, który prowadzi wzrok widza przez całą scenę. Precyzyjne detale, takie jak kwiaty rozsiane po polu czy pasące się w oddali owce, nadają pracy idylliczny wydźwięk.

Paleta barw w „Pasterzu” jest harmonijna. Intensywny żółty kolor stroju pasterza kontrastuje z bujną zielenią otaczającego krajobrazu, podczas gdy ciepłe tony nieba nadają kompozycji głębię i emocjonalną intensywność. Obraz wywołuje poczucie równowagi i spokoju, będące wyrazem zainteresowania Zaka tworzeniem dzieł, które wykraczają poza chaotyczną nowoczesność jego czasów, odnajdując połączenie z klasycznymi ideałami piękna i harmonii. Przywodząc na myśl motywy renesansowe i neoklasyczne, został zinterpretowany w nowoczesnym duchu, charakteryzującym się uproszczonymi formami i naciskiem na emocjonalne oddziaływanie. „Pasterz” jest dowodem na zdolność Zaka do splatania narracji, symbolizmu i estetycznej wyrafinowania w spójną artystyczną wizję. Obraz ukazuje nie tylko moment cichej refleksji, lecz także trwałe połączenie człowieka z naturą.

5. „Autoportret”, 1919, olej na płótnie, 100 x 79 cm, The Israel Museum, Jerozolima, nr inw. B53.09.5555
https://www.imj.org.il/en/collections/193667-0

Eksponowany
„Skin-Deep - Surface and Appearance in Contemporary Art”, Israel Museum, Jerozolima, 1999.

Publikowany
Kamien-Kazhdan, Adina (ed.), Modernism in Dialogue: 20th-Century Painting and Sculpture in the Israel Museum, The Israel Museum, Jerusalem 2010.

Obraz Eugeniusza Zaka przedstawiający jego „Autoportret”, jest jednym z najbardziej introspektywnych i wyrazistych przykładów twórczości artysty. Praca powstała w 1919 roku w okresie, gdy mieszkał w Polsce i rozwijał swój charakterystyczny styl łączący neoklasycyzm z nowoczesnymi wpływami.

W kompozycji Zak ukazuje siebie w pozycji siedzącej, z delikatnym skrętem ciała i w zamyślonym wyrazie twarzy. Postać wyróżnia się szlachetnym uproszczeniem formy i subtelnością detali, takich jak układ dłoni z wachlarzem i harmonia kolorów. Kostium w odcieniach zieleni i oliwkowego brązu kontrastuje z intensywną czerwienią krzesła oraz ciemnym, monochromatycznym tłem. To zestawienie kolorów wprowadza spokój i jednocześnie melancholijny nastrój, który jest typowy dla wielu portretów Zaka.

Cechą szczególną tego autoportretu jest linearność formy i dbałość o rytm linii. Kontury twarzy, rąk i ciała są płynne i zredukowane, co tworzy niemal rzeźbiarską jakość sylwetki. Zak, podobnie jak w innych swoich dziełach, wykorzystuje miękkie światło i delikatny modelunek, aby subtelnie zarysować objętość i fakturę postaci. Tym samym linie nie tylko definiują postać, ale także wprowadzają harmonię i równowagę w całej kompozycji.

Introspektywny charakter portretu jest jedną z jego największych zalet. Wyraz twarzy sprawia wrażenie zasmucenia i zamyślenia. Pozycja ciała, oparta na naturalnym geście, podkreśla jego autentyczność i intymność. Wachlarz w dłoni może być interpretowany jako symbol artystycznych narzędzi lub osobistej ekspresji.

Ten autoportret stanowi nie tylko zapis fizycznej obecności Zaka, ale także odzwierciedlenie jego wnętrza - wrażliwego, refleksyjnego i poszukującego.

6. „Le jeune buveur” („Pijący młodzieniec”), olej na płótnie, 66.04 x 60.96 cm, sygnowany: Eug Zak, Buffalo AKG Museum, nr inw. 1929:1
https://buffaloakg.org/artworks/19291-le-jeune-buveur

Obraz powstał prawdopodobnie w latach 1910-1915, w szczytowym okresie twórczości artysty, gdy jego prace charakteryzowały się łączeniem neoklasycyzmu z elementami symbolizmu. Obraz ten doskonale wpisuje się w stylistykę École de Paris.

Przedstawia młodego mężczyznę, który siedząc na prostym drewnianym stołku, trzymającego w uniesionych rękach dzban swoim kształtem przypominający antyczną amforę. Gest postaci jest pełen napięcia, co w połączeniu z jego skupionym wyrazem twarzy nadaje scenie symboliczny charakter. Naczynie, które unosi, może być interpretowane jako metafora duchowego pragnienia, dążenia do wiedzy lub refleksji nad własnym losem.

Kompozycja obrazu jest wyważona, a jego przestrzeń skonstruowana z wyczuciem rytmu i harmonii. Tło, mimo swojej prostoty, wprowadza atmosferę tajemniczości dzięki kontrastowi ciemnych pionowych pasów i subtelnych śladów faktury. Postać jest centralnym punktem kompozycji, a jej wyraziste kontury oraz intensywna kolorystyka nadają jej rzeźbiarską jakość.

Kolorystyka obrazu jest wyrazista, ale jednocześnie zharmonizowana. Zak zastosował tu paletę intensywnych barw, takich jak głębokie błękity, ciepłe czerwienie i ochrowe żółcie, które kontrastują z neutralnym tłem. Użycie światła i cienia jest subtelne, podkreślając miękkość formy oraz delikatne modelowanie sylwetki.

W porównaniu do jego bardziej idyllicznych i arkadyjskich pejzaży, takich jak „Pasterz”, jest bardziej introspektywny. Obraz można odczytywać jako medytację nad ludzkimi pragnieniami, duchowością lub refleksją nad własnym wnętrzem.

7. „Niewidomy żebrak”, 1925, olej na płótnie, Mishkan Muzeum of Art w En Charod Me’uchad (Izrael)

Publikowany
Artur Tanikowski, „Eugeniusz Zak”, Sejny 2003, il. 141 (tylko fotografia pracy ze zbiorów IS PAN, brak informacji o zachowaniu obrazu).

Eksponowany
„Treasures of the Mishkan Museum of Art”, Mishkan Museum of Art, 2022

Kompozycja obrazu skupia się na postaci żebraka ubranego w czerwony strój, z którego emanuje aura cierpienia i osamotnienia. Jego wyrazista, zgarbiona sylwetka i wyciągnięta ręka przyciągają uwagę, wzbudzając współczucie. Tło składa się z prostych, ale intensywnie kolorowych budynków, podkreślających odosobnienie postaci. Żółte i czerwone budynki kontrastują z ciemnymi partiami obrazu. Zak stosuje subtelne światłocienie, które nadają sylwetce żebraka niemal rzeźbiarską jakość, wydobywając ją na pierwszy plan. Linie i kształty są wyraziste, co jest typowe dla jego stylu, ale jednocześnie kompozycja ma w sobie coś z mistycznego symbolizmu.

Historia „Niewidomego żebraka” wpisuje się w tragiczne i  kontrowersyjne losy dzieł sztuki zagrabionych przez nazistów podczas II wojny światowej. Obraz został skradziony w okresie II wojny światowej w Paryżu przez nazistowską organizację Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, zajmującą się konfiskatą mienia żydowskiego. Po wojnie trafił do Izraela w ramach programu przekazywania osieroconych dzieł sztuki społecznościom żydowskim. W Izraelu obraz znalazł się w kolekcji Ein Harod Museum, gdzie przez dekady pozostawał zapomniany pod względem swojej proweniencji.

Odkrycie pieczęci nazistowskiej na odwrocie obrazu przez polską studentkę badającą sztukę zrabowaną podczas II wojny światowej pozwoliło na identyfikację jego proweniencji. Znalezisko to rzuciło nowe światło na skomplikowaną historię dzieł sztuki zagrabionych w czasie Holokaustu, podkreślając znaczenie badań nad ich restytucją. Na ten temat „Israeli museum hopes to solve mystery of looted painting”, „The Guardian”, publikacja 2016, dostęp on-line https://www.theguardian.com/world/2015/dec/16/israeli-museum-hopes-to-solve-mystery-of-looted-painting

8. Bez tytułu (głowa mężczyzny), gwasz, 30.6 x 25.8 cm, sygnowany: Eug. Zak, Harvard Art Museum, nr inw. 1929.92
https://hvrd.art/o/310270

Eksponowany
Chicago, The Art Institute of Chicago, „11th International Exhibition of Watercolors”, 1931. Cambridge, Unidentified Exhibition, Cambridge Fine Arts Guild, 1936.

Publikowany
Agnes Mongan and Paul J. Sachs, „Drawings in the Fogg Museum of Art”, Cambridge 1940, no. 775, fig. 404

Zielono-szary i różowy gwasz na czarnym kredkowym papierze

9. Bez tytułu (postać kobieca), rysunek na papierze, 28,2 x 22,2 cm, The Metropolitan Museum of Art
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/489619

10. „Młody Włoch”, 1902, papier, ołówek; 21,5 × 17,0 cm,  kolekcja Belgazprombank OJSC
https://artbelarus.by/ru/collection/4978.html?from_artist=1573

11. „Kobieta w długiej sukni”, 1902, papier, ołówek; 21,5 × 17,0 cm,  kolekcja Belgazprombank OJSC
https://artbelarus.by/ru/collection/4979.html?from_artist=1573

12. „Siedząca”, 1902, papier, ołówek;  20,8 × 16,5  cm,  kolekcja Belgazprombank OJSC
https://artbelarus.by/ru/collection/4980.html?from_artist=1573

Informacje o publikacjach i ekspozycjach oraz informacje o obrazach na podstawie danych z katalogów muzealnych uzupełnione przez autora.

13. „Mężczyzna w kaszkiecie”, 1906, akwarela, papier, sygn.: Eug. Zak/06, Polish Institute of Arts and Sciences of America, Nowy Jork

W opracowaniu kolejne prace znajdujące się w publicznych zbiorach poza Polską.