Ratusz, stojący przy głównym placu Wilna i przy arterii łączącej Ostrą Bramę z zamkiem, jest deklaracją surowego – tzw. rewolucyjnego klasycyzmu wileńskiego środowiska, któremu ton nadawał wywodzący się z litewskiej, chłopskiej rodziny Wawrzyniec Gucewicz. Był on jednym z najwybitniejszych architektów upadającej Rzeczpospolitej.  

19 czerwca 1781 r. zawaliła się wieża starego ratusz niszcząc budynek. Rada miejska postanowiła wówczas rozpisać konkurs na jego odbudowę pod patronatem Komisji Skarbowej, biskupa Ignacego Massalskiego i Joachima Litawora Chreptowicza, ówczesnego podkanclerzego litewskiego. Powołano także komisję złożoną z architektów, która jednak po kolei odrzucała przedkładane propozycje. W sierpniu 1785 r. magistrat wileński zwrócił się do Wawrzyńca Gucewicza, którego wcześniejszy projekt nie został przyjęty przez komisję, aby jednak raz jeszcze podjął się pracy koncepcyjnej. Architekt sporządził co najmniej trzy wersje projektu i w lutym 1786 r. wyjechał do Warszawy celem pokazania ich Stanisławowi Augustowi, jako że Wilno należało do miast królewskich. Monarcha zaaprobował ostatnią wersję projektu. Budowę ratusza rozpoczęto od razu i kontynuowano do 1789 r. Po kilkuletniej przerwie wznowiono ją w 1797 r. Ratusz ukończono po śmierci Gucewicza pod kierunkiem architekta Michała Szulca, który starał się zrealizować zamiar swego wielkiego poprzednika.  

Ratusz wileński jest budowlą wzniesioną na planie zbliżonym do kwadratu, bezwieżową i dwukondygnacyjną. Charakterystyczne, że w jego bryle pominięto wieżę – znak miejskich władz i ich siedzib. Architekt wprowadził natomiast motyw mocnych, surowych kolumn w wyraźnie wysuniętym portyku. Porządkując plac przed ratuszem, Gucewicz zaaranżował więc agorę odwołując się do greckich ideałów. Likwidacja zabudowy przed ratuszem w celu stworzenia wolnej przestrzeni dla monumentalnej budowli pozwoliła na lepsze wyeksponowanie budowli. Architekt osiągnął w ten sposób monumentalizm i surowość.   

Wileński ratusz charakteryzuje duża ekonomiczność. Blisko połowę jego murów stanowią ściany adaptowane ze starego ratusza, do których dobudowano trakt przeznaczony dla sądów trybunalskich. Na parterze umieścił architekt dużą sień, 13 kramów, magazyn narzędzi ogniowych oraz dostępne z portyku kordegardę i więzienie. Na piętrze od frontu zaprojektował Gucewicz pomieszczenie dla sądów trybunalskich: westybul i salę posiedzeń podzieloną kolumnami na 3 części (sala ta nakryta jest sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi). Połączył z nią kompozycyjnie i funkcjonalnie dalsze pomieszczenia i dwie małe klatki schodowe. Część reprezentacyjna ratusza znajdowała się na piętrze. W głównej sali Gucewicz także wprowadził kolumnadę, a jej wnętrze nakrył kopułowymi czaszami. 

Śmiałe skontrastowanie surowo opracowanych brył wskazuje na związki architekta z najbardziej awangardowymi osiągnięciami architektury europejskiej z kręgu francuskich twórców doby rewolucji. Ich dzieła Gucewicz poznał z autopsji, podróżując po Europie. Na specjalną uwagę zasługuje wielki umiar architektury ratusza, osiągnięty przez znaczną oszczędność detalu.  

Ratusz od samego początku cieszył się dużym uznaniem i szybko zaczął pełnić różne inne role. W 1845 r. w ratuszu urządzono polski teatr, w którym w 1854 r. odbyła się wileńska premiera Halki Stanisława Moniuszki (dwuaktowa). Teatr, przejęty przez władze rosyjskie po powstaniu styczniowym, mieścił się tu do 1924 r. Po II wojnie światowej w budynku umieszczono Muzeum Sztuk Pięknych, gdzie znajdowały się m.in. płótna Jana Rustema, Ferdynanda Ruszczyca i Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa (Mikołaj Konstanty Czurlanis). Dziś pełni funkcje reprezentacyjne, a kształt placu, niska zabudowa przy monumentalnym gmachu ratusza i barokowych świątyniach obok stanowi o niezwykłości tej części miasta.