Zamek zakonny Lais powstał jako warownia krzyżacka w średniowieczu, jednak dokładniejszy czas jej budowy nie jest znany. Mógł istnieć przed 1406 rokiem, gdy po raz pierwszy jest wzmiankowany w źródłach historycznych, bowiem sama miejscowość pojawia się w źródłach już na początku XIV wieku. Graniczna warownia strzegła północnego odcinka granicy między terytoriami Zakonu Kawalerów Mieczowych, a księstwem biskupów dorpackich, a administracyjnie podlegała komturii w Felinie. Z początkowo dość marginalnego znaczenia warownia w Lais w XV wieku (wraz z większym zagrożeniem Inflant ze strony Moskwy) została gruntownie przebudowana i dostosowana do użycia broni palnej. Wówczas w ramach przebudowy systemu fortyfikacyjnego w narożnikach warowni powstały masywne wieże. Kluczowym punktem obronnym stałą się potężna wieża artyleryjska od strony północno-zachodniej, której średnica liczyła 14 m, zaś grubość murów wyniosła 4 m. Mimo tej modernizacji wojska Iwana Groźnego w 1559 roku zamek zdobyły i częściowo zniszczyły. W 1582 roku na mocy rozejmu z Jamie Zapolskim w Lais (lub Lajs) utworzono najdalej na północ wysunięte starostwo Rzeczpospolitej należące do województwa dorpackiego. Jak podaje dziewiętnastowieczny „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego”: „Nie grodowe starostwo lajskie w księstwie inflanckim, podług metryk koronnych składało się z zamku obronnego Lajs i z dóbr przyległych. Król Stefan Batory, po oswobodzeniu Inflant, nadał to starostwo za okazaną waleczność Andrzejowi Orzechowskiemu, król zaś Zygmunt III przywilejem z dnia 7 listopada roku 1589 zatwierdził go w posiadaniu tego starostwa”. Polskie czasy zarządzania zamkiem Lais należy uznać za korzystnych dla rozwoju tego miejsca. Za czasów starosty Andrzeja Orzechowskiego odbudowano zburzony zamek, oraz na podgrodziu powstała nowa osada zamieszkała przez ponad 200 osób. Sprowadzeni do Lais osadnicy wywodzili się z przeważnie z uchodźców ze szwedzkiej części Estonii, gdzie warunki życia niższych grup społecznych były dość ciężkie. W osadzie z inicjatywy polskich władz (oraz zapewne pod wpływem działającego wówczas kolegium jezuickiego w Dorpacie) wzniesiono drewniany kościółek katolicki oraz plebania. Kolejna wojna polsko-szwedzka, która wybuchła ponownie w 1600 roku wkrótce objęła Inflanty. Jesienią tego samego roku wojska szwedzkie rozpoczęły oblężenie zamku w Lais, które trwało cztery tygodnie. Polski garnizon obrońców zamku poddał się dopiero po śmierci ciężko chorego starosty Orzechowskiego. Rok później zamek znalazł się znów w rękach Polaków i pozostał centrum starostwa do zimy 1622 roku. Ostateczne zniszczenie najbardziej na północ wysuniętej twierdzy I RP nastąpiło podczas wielkiej wojny północnej na początku XVIII wieku. Należy wspomnieć, że w latach 1700 - 1701 na zamku miał swoją zimową siedzibę król szwedzki Karol XII.

Ruiny zamku w Laiuse znajdują się około 3 km od centrum dzisiejszej miejscowości. W zachowanej obecnie formie dawna warownia przetrwała jako imponująca, ale postępująca ruiną. Jesienią 2023 roku trwały prace budowlano-rekonstrukcyjne przy zachodniej kurtynie murów obronnych. Ta część budowli z usytuowaną centralnie bramą wjazdową oraz pozostałościami tzw. wieży artyleryjskiej w narożniku północno-zachodnim są najlepiej zachowaną częścią średniowiecznej warowni. Odczytanie układu dawnego założenia obronnego zamku Lais ułatwiają zachowane, stojące odrębnie, kilkunastometrowej długości: kurtyna muru południowego oraz relikty wieży w narożniku północno-wschodnim. Infrastruktura terenów dawnego zamku jest wykorzystywane przy okazji lokalnych wydarzeń plenerowych. Podczas obchodów „Dni Polskich” na zamku Laiuse latem 2003 roku, przy udziale przedstawicieli Ambasady RP z Tallina, odbyła się ceremonia odsłonięcia pamiątkowa tablicy informacyjnej, pt. „Polskie czasy w Laiuse (1582 - 1622)”. Istniejąca obecnie tablica usytułowana przy drodze dojazdowej, tuż przed ruinami zamku, jest kolejną jej wersją (pierwotna została zniszczona). Historię miejsca opisuje tekst w językach: estońskim, angielskim i polskim, zilustrowany herbem I Rzeczpospolitej Obojga Narodów: polskim Orłem w koronie i litewską Pogonią. W południowo-zachodniej części miejscowości, w sąsiedztwie kościoła parafialnego św. Jerzego (obecnie luterańskiego) posiadającego rodowód świątyni średniowiecznej, znajduje się dawna miejscowa nekropolia. Wejście na nią prowadzi przez ostrołukową ceglano-kamienną bramę. Najstarsze nagrobki pochodzą z XIX wieku, jednak w większości są zdewastowane. Stwierdzenie, czy na terenie cmentarza zachowały się polskie nagrobki wymaga dodatkowych prac inwentaryzacyjnych.