Żółkiew powstała z projektu i woli rodu Żółkiewskich, rozbudowana została przez Sobieskich i przekształcona przez Radziwiłłów. Artykuł prowadzi przez historię fundacji i przebudowy zamku oraz dzieje miasta od lokacji w 1603 roku po XX-wieczne zniszczenia i restauracje.

Żółkiew - spojrzenie historyczne

Żółkiew to niewielkie miasto na Ukrainie, w obwodzie i rejonie lwowskim. Miejscowość ma rodowód późnośredniowieczny, pierwotnie nosiła nazwę Winniki. W 1560 r. wojski buski, Andrzej Wysocki, odstąpił Winniki z kilkoma innymi wsiami swemu krewnemu, wojewodzie bełskiemu, Stanisławowi Żółkiewskiemu. W latach 90. XVI w. jego syn, późniejszy hetman wielki koronny, Stanisław Żółkiewski rozpoczął na gruntach wsi budowę rezydencji i miasta, które na pamiątkę rodowej siedziby w ziemi chełmskiej nazwał Żółkiew. 

Dokument lokacyjny dla Żółkwi wydany został 22 lutego 1603 r. przez Zygmunta III Wazę. Miasto założono na planie pięcioboku, otaczały je mury obronne z czterema bramami. Po tragicznej śmierci Żółkiewskiego pod Cecorą dzieło budowy miasta i zamku dokończyła jego małżonka, Regina z Herburtów Żółkiewska. Ponieważ jedyny syn Stanisława i Reginy, Jan Żółkiewski, zmarł już w 1623 r., po zgonie Reginy miasto przejęła jej córka - Zofia, żona wojewody ruskiego Jana Daniłowicza. 

Po niej dziedziczyła Żółkiew Zofia Teofila z Daniłowiczów, zamężna z Jakubem Sobieskim, matka króla Jana III. Żółkiew była jedną z jego ulubionych rezydencji, co przyczyniło się do rozkwitu miasta. Po śmierci Jana III dobra żółkiewskie odziedziczył jego syn, Konstanty Władysław, a następnie Jakub, po nim zaś jego córka, Maria Karolina de Bouillon. 

Niedługo przed swą śmiercią sprzedała ona Żółkiew (wraz z innymi miastami i wsiami) dawnemu ukochanemu, Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce”, wojewodzie wileńskiemu i hetmanowi wielkiemu litewskiemu. Był on dla Żółkwi dobrym gospodarzem. Niestety, jego synowie, Karol „Panie Kochanku” i Hieronim obciążyli majątek żółkiewski długami, w wyniku czego w 1787 r. miasto z zamkiem wystawiono na licytację (zamek kupił plenipotent Radziwiłłów, Adam Józefowicz-Hlebicki herbu Leliwa).
 

Zamek Zółkiewiskich

Zamek posadowiono w południowo-zachodniej części miasta, nad rzeką Świnią i utworzonym na niej stawem. Projekt budowli przypisywany jest budowniczemu Pawłowi Szczęśliwemu ze Lwowa, choć ostateczny wpływ na kształt rezydencji miał zapewne w dużej mierze sam hetman Stanisław Żółkiewski. Opracowanie kamieniarki przypisuje się Pawłowi Rzymianinowi i Ambrożemu Nutclauss. 

Obronna siedziba, wzniesiona z miejscowego kamienia i cegły, posadowiona została na rzucie zbliżonym do kwadratu o boku około 100 m, z czterema czworobocznymi, trójkondygnacyjnymi basztami na narożach. Baszty połączono z pomocą sklepionych ganków z czterema dwutraktowymi skrzydłami mieszkalnymi. Wjazd wiódł od strony miasta, nad przekopem, poprzez umieszczoną na osi skrzydła północnego basztę bramną, poprzedzoną mostem zwodzonym. Przejazd bramny ujęto w okazały, ciosowy portal, flankowany boniowanymi pilastrami, z trójkątnym frontonem, ozdobionym wykonanym z czerwonego marmuru kartuszem z herbem Lubicz. 

Od dziedzińca nad bramą umieszczono tablicę fundacyjną. Główne funkcje rezydencjonalne i reprezentacyjne pełniło skrzydło południowe, dwukondygnacyjne, podpiwniczone. Jego drzwi i okna ujęto w profilowane obramienia kamienne, na wysokości pietra zaopatrzone w łacińskie sentencje. Na osi budynku wzniesiono arkadową loggię, poprzedzoną wysuniętymi przed jej lico schodami. Tak ukształtowaną siedzibę sprzężono z fortyfikacjami miasta. W 1606 r. za zamkiem, po drugiej stronie rzeki, założono obszerny zwierzyniec. 

Rozbudowa Sobieskich

Dalszą rozbudowę zamku prowadzili Sobiescy. Najpewniej za czasów Jakuba Sobieskiego do skrzydła pałacowego dodano od wschodu kaplicę. Znaczną przebudowę założenia z czasów Żółkiewskich zapoczątkował Jan III Sobieski. Pracami kierował wrocławianin, Piotr Beber, objęły one zarówno poszczególne skrzydła, jak i wnętrza, których przekształcenie przypisuje się Augustynowi Wincentemu Locci. 

Podwyższono o kondygnacje skrzydła boczne, zmieniono kształt dachów i szczytów. Od strony południowej do gmachu pałacu dobudowano dwa alkierze, pierwotnie otwarte na parterze i wiodące do założonego za zamkiem ogrodu. Jego mniejszą część rozplanowano na dwóch tarasach, opadających ku rzece. Ozdobiono go fontanna i rzeźbami, zaś na górnym tarasie, w centrach czterech parterów kwiatowych umieszczono herby Sobieskich - Janina. 

Na przepływającej przez ogród rzece założono pawilon, tzw. łazienkę, wyłożony kaflami. Dalsza część ogrodu rozciągała się ku zwierzyńcowi. Na jego skraju znajdowało się wzgórze Haraj, na którym wzniesiono tzw. gloriettę, w której król Jan chętnie zasiadł do kolacji w towarzystwie znamienitych gości. Wnętrza zamku urządzone były z przepychem, ozdobione obrazami, rzeźbami, cenną bronią i tkaninami. Nie zabrakło też biblioteki. 

Bez zmian pozostawiono natomiast pomieszczenia osobiste hetmana Stanisława Żółkiewskiego, w tym jego sypialnię, z płonącą stale nad łóżkiem „złotolitą” lampą. Podobnie urządzono też pawilon na rzece, tzw. łazienkę. Znajdowały się tam m.in. obrazy, tureckie kobierce i „farfurki”.
 

Przebudowa Radziwiłłów

Ostatnia przebudowa miała miejsce za czasów Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńko”. Odbudował on zamek, strawiony częściowo pożarem, który zniszczył m.in. baszty. Początkowo prace prowadzone były pod kierunkiem Antonio Castello. Od frontu powstał wówczas nowy kolumnowy portyk, mieszczący reprezentacyjne schody. W 1753 r. ozdobiono je wedle zamysłu Castella sześcioma rzeźbami: Jana Daniłowicza, Hieronima Radziwiłła, Karola Radziwiłła, Jakuba Sobieskiego, Stanisława Żółkiewskiego oraz Jana III Sobieskiego. Zastąpiły one wcześniejsze figury hetmanów koronnych i litewskich. 

Antonio Castello wzniósł także gmach pomarańczarni oraz tzw. oficynę. Po jego zgonie (ok. 1750) dalsze prace na zamku prowadzili architekci i inżynierowie sprowadzenia z Nieświeża: Wołodźko, Jakub Jan von Berg i Jakub Fryczyński. Przekształcono wówczas wnętrza pałacu w duchu rokoka oraz wzniesiono krużganki, ciągnące się na wysokości dwu pięter budowli wzdłuż całego południowego boku założenia.
Dalsze losy zamku

Po licytacji miasta i zamku w 1787 r. dawna rezydencja Żółkiewskich i Sobieskich ulegała postępującej degradacji. W połowie XIX w. zamek nabył Artur Głogowski, który sprzedał resztki jego wyposażenia i rozebrał część zabudowań, w tym m.in. mury kaplicy i sąsiadującej z nią baszty, a także krużganki i reprezentacyjne schody wejściowe. Znajdujące się przy nich posągi, zaniedbane i uszkodzone, zakupił Wilhelm Siemieński, który przewiózł je do zamku w Magierowie. Ostatecznie skrzydło północne zamku przeszło na własność rządu austriackiego, a pozostałe kupiła gmina miejska. 

Na początku XX w. zamek został odremontowany z przeznaczeniem na różne instytucje i urzędy. Niestety, już w 1915 r. został spalony przez Rosjan, ocalało tylko skrzydło zachodnie. Kolejna odbudowa miła miejsce w II Rzeczypospolitej. 

Na zamku umieszczono starostwo, gimnazjum i sąd powiatowy. W końcu września 1939 r. budowlę zajęła Armia Czerwona, która urządziła w nim m. in. więzienie. Po wojnie zdewastowany zamek niszczał, prace restauratorskie podjęto dopiero w latach 1972-1976, do dziś nie zostały one jednak w pełni ukończone. Część pomieszczeń wykorzystywana jest obecnie na cele muzealne.