Żółkiew - ufundowana przez ród Żółkiewskich, rozbudowana przez Sobieskich i przekształcona przez Radziwiłłów - stanowi wyjątkowe świadectwo historii dawnej Rzeczypospolitej. Artykuł przybliża burzliwą historię zamku i lokowanego w 1603 roku miasta.

Żółkiew - rys historyczny

Żółkiew to niewielkie miasto na Ukrainie położone w obwodzie i rejonie lwowskim. Miejscowość ma rodowód późnośredniowieczny, pierwotnie nosiła nazwę Winniki. W 1560 roku wojski buski Andrzej Wysocki odstąpił Winniki wraz z kilkoma okolicznymi wsiami swojemu krewnemu, wojewodzie bełskiemu Stanisławowi Żółkiewskiemu. Pod koniec XVI wieku jego syn, przyszły hetman wielki koronny, Stanisław Żółkiewski, rozpoczął na gruntach wsi budowę rezydencji i miasta, które - na pamiątkę rodowej siedziby w ziemi chełmskiej - nazwał Żółkiew. Dokument lokacyjny dla Żółkwi wydał 22 lutego 1603 roku Zygmunt III Waza. Miasto założono na planie pięcioboku i otoczono murami obronnymi z czterema bramami.

Po tragicznej śmierci Żółkiewskiego pod Cecorą w 1620 roku dzieło budowy miasta i zamku dokończyła jego małżonka, Regina z Herburtów Żółkiewska. Ponieważ ich jedyny syn, Jan, zmarł już w 1623 roku, po śmierci Reginy dobra przeszły na własność jej córki Zofii, żony wojewody ruskiego Jana Daniłowicza. Następnie Żółkiew odziedziczyła ich córka, Zofia Teofila, zamężna z Jakubem Sobieskim, matka przyszłego króla Jana III Sobieskiego.

Okres panowania Sobieskich przyniósł Żółkwi rozkwit - miasto stało się jedną z ulubionych rezydencji królewskich. Po śmierci Jana III dobra żółkiewskie odziedziczyli jego synowie: Konstanty Władysław, po nim Jakub, a następnie wnuczka - Maria Karolina de Bouillon. Niedługo przed śmiercią sprzedała ona Żółkiew (wraz z innymi miastami i wsiami) dawnemu ukochanemu, Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce”, wojewodzie wileńskiemu i hetmanowi wielkiemu litewskiemu. Był on dla Żółkwi dobrym gospodarzem, jednak jego synowie - Karol „Panie Kochanku” i Hieronim - obciążyli majątek żółkiewski długami, w wyniku czego w 1787 roku miasto z zamkiem wystawiono na licytację. Zamek nabył plenipotent Radziwiłłów, Adam Józefowicz-Hlebicki herbu Leliwa.

Zamek Żółkiewskich

Zamek posadowiono w południowo-zachodniej części miasta, nad rzeką Świnią i utworzonym na niej stawem. Projekt budowli przypisywany jest budowniczemu Pawłowi Szczęśliwemu ze Lwowa, choć ostateczny wpływ na kształt rezydencji miał zapewne w dużej mierze sam hetman Stanisław Żółkiewski. Opracowanie kamieniarki przypisuje się Pawłowi Rzymianinowi i Ambrożemu Nutclauss.

Rezydencja o charakterze obronnym powstała z miejscowego kamienia i cegły. Założenie miało plan zbliżony do kwadratu o boku około stu metrów, z czterema czworobocznymi, trójkondygnacyjnymi basztami na narożach, połączonymi sklepionymi gankami z czterema skrzydłami mieszkalnymi. Wjazd prowadził od strony miasta, nad przekopem, poprzez umieszczoną na osi skrzydła północnego basztę bramną, poprzedzoną mostem zwodzonym. Przejazd bramny ujęto w okazały portal flankowany boniowanymi pilastrami, z trójkątnym frontonem ozdobionym kartuszem z herbem Lubicz wykonanym z czerwonego marmuru. Od strony dziedzińca nad bramą umieszczono tablicę fundacyjną.

Reprezentacyjny charakter miało dwukondygnacyjne, podpiwniczone skrzydło południowe. Okna i drzwi otrzymały profilowane obramienia kamienne, a na wysokości piętra umieszczono łacińskie sentencje. Na osi budynku wzniesiono arkadową loggię z efektownymi schodami. Całość zintegrowano z fortyfikacjami miejskimi. W 1606 roku, za zamkiem, po drugiej stronie rzeki, założono obszerny zwierzyniec.

Rozbudowa Sobieskich

Dalszą rozbudowę zamku prowadzili Sobiescy. Najpewniej za czasów Jakuba Sobieskiego do skrzydła pałacowego dobudowano od wschodu kaplicę. Znaczną przebudowę założenia z czasów Żółkiewskich zapoczątkował Jan III Sobieski. Pracami kierował wrocławianin Piotr Beber, objęły one zarówno poszczególne skrzydła, jak i wnętrza, których przekształcenie przypisuje się Augustynowi Wincentemu Locci. 

Podwyższono boczne skrzydła o jedną kondygnację, przekształcono dachy i szczyty, a od strony południowej dodano dwa alkierze, które pierwotnie były otwarte na parterze na założony za zamkiem ogród. Część ogrodu rozplanowano na dwóch tarasach schodzących ku rzece. Ozdobiono go fontanną i rzeźbami, zaś na górnym tarasie, w centrach czterech parterów kwiatowych, umieszczono herb Sobieskich - Janinę. Na przepływającej przez ogród rzece założono pawilon, tzw. łazienkę, wyłożony kaflami i ozdobiony obrazami, tureckimi kobiercami i „farfurkami”, czyli naczyniami z fajansu. Dalsza część ogrodu rozciągała się ku zwierzyńcowi. Na jego skraju znajdowało się wzgórze Haraj, na którym wzniesiono tzw. gloriettę, w której król Jan chętnie zasiadł do kolacji w towarzystwie znamienitych gości.

Wnętrza zamku urządzone były z przepychem, ozdobione cennymi obrazami, rzeźbami, bronią i tkaninami. Nie zabrakło też biblioteki. Bez zmian pozostawiono natomiast pomieszczenia osobiste hetmana Stanisława Żółkiewskiego, w tym jego sypialnię, z płonącą stale nad łóżkiem „złotolitą” lampą.

Przebudowa Radziwiłłów

Ostatnia przebudowa zamku miała miejsce za czasów Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńko”. Odbudował on zamek po pożarze, który zniszczył m.in. baszty. Początkowo prace prowadzone były pod kierunkiem Antonio Castello. Od frontu powstał wówczas nowy kolumnowy portyk, mieszczący reprezentacyjne schody. W 1753 roku ozdobiono je wedle zamysłu Castella sześcioma rzeźbami: Jana Daniłowicza, Hieronima Radziwiłła, Karola Radziwiłła, Jakuba Sobieskiego, Stanisława Żółkiewskiego oraz Jana III Sobieskiego. Zastąpiły one wcześniejsze figury hetmanów koronnych i litewskich.

Antonio Castello wzniósł także gmach pomarańczarni oraz tzw. oficynę. Po jego śmierci (ok. 1750 roku) dalsze prace na zamku prowadzili architekci i inżynierowie sprowadzeni z Nieświeża: Wołodźko, Jakub Jan von Berg i Jakub Fryczyński. Przekształcono wówczas wnętrza pałacu w duchu rokoka oraz wzniesiono krużganki, ciągnące się na wysokości dwu pięter budowli wzdłuż całego południowego boku założenia.

Dalsze losy zamku

Po licytacji miasta i zamku w 1787 roku dawna rezydencja Żółkiewskich i Sobieskich ulegała postępującej degradacji. W połowie XIX wieku zamek nabył Artur Głogowski, który sprzedał resztki jego wyposażenia i rozebrał część zabudowań, w tym m.in. mury kaplicy i sąsiadującej z nią baszty, a także krużganki i reprezentacyjne schody wejściowe. Znajdujące się przy nich posągi, zaniedbane i uszkodzone, zakupił Wilhelm Siemieński, który przewiózł je do zamku w Magierowie. Ostatecznie skrzydło północne zamku przeszło na własność rządu austriackiego, a pozostałe kupiła gmina miejska.

Na początku XX wieku zamek został odremontowany z przeznaczeniem na różne instytucje i urzędy. Jednak już w 1915 roku został spalony przez Rosjan, ocalało tylko skrzydło zachodnie. W II Rzeczypospolitej obiekt ponownie odbudowano i umieszczono w nim starostwo, gimnazjum oraz sąd powiatowy. W końcu września 1939 roku zamek zajęła Armia Czerwona, która urządziła w nim m.in. więzienie.

Po wojnie zdewastowany budynek niszczał, prace restauratorskie podjęto dopiero w latach 1972-1976. Do dziś jednak nie zostały zakończone. Część pomieszczeń pełni obecnie funkcje muzealne.