Na przestrzeni wieków jednym najważniejszych maryjnych sanktuariów Litwy i prężnym ośrodkiem pielgrzymkowym stał się kościół w niewielkiej miejscowości Szydłów na Kowieńszczyźnie. Zwano go niegdyś Żmudzką Częstochową, a dziś Żmudzkim Lourdes.

Sława Szydłowa, niewielkiego - sennego miasteczka na Żmudzi rozpoczęła się na początku XVII w., kiedy na otaczających go łąkach i polach ukazała się Matka Boska. Był to czas, kiedy nie było tu świątyni rzymskokatolickiej, bowiem właściciel miejscowości Melchior Zawisza przeszedł na kalwinizm. Stary kościół z 1457 r. zamieniony został na zbór.

Źródła historyczne niezbyt precyzyjnie podają przebieg wydarzeń sytuowanych w 1607, 1608 lub w 1612 r. Różne są też szczegóły, choć w każdej opowieści o objawieniach pojawia się grupa pastuszków, którzy na kamieniu pod Szydłowem zobaczyli płaczącą kobietę z dzieckiem na rękach. W związku z tym, że niewiasta płakała, a malcy nie chcieli zostawić jej bez pomocy, zawiadomili o nieboraczce kalwińskiego katechetę Mikołaja Fierasa i nauczyciela Salomona Grodzkiego. Ci przepytali kobietę, która powiedziała im, że płacze bo niegdyś w tym miejscu czczono jej Syna, a dziś rośną tu zboża. Po tych słowach kobieta zniknęła, a najstarszy mieszkaniec Szydłowa wspomniał o istniejącym w tym miejscu kościele zlikwidowanym w czasach protestantyzmu oraz o zakopanych przedmiotach kultu. Mieszkańcy Szydłowa zawiadomili więc kurię biskupią, która wysłała ks. Jana Kozakiewicza (zm. 1647), późniejszego proboszcza szydłowieckiego i biskupa sufragana żmudzkiego. Pod jego kierunkiem przeszukano teren wskazany przez starca. Z ziemi wydobyto skrzynię z kościelnymi naczyniami i szatami, a także dokumenty erekcyjne starej świątyni szydłowieckiej. Nade wszystko zaś w zakopanej skrzyni odnaleziono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, w którym rozpoznano płaczącą kobietę. Wizerunek ten szybko okazał się cudownym.

Tyle legenda. Faktem jest że od lat 30.-40. XVII w. do Szydłowa zaczęli pielgrzymować wierni. Był to początek kontrreformacji na terenie diecezji żmudzkiej, która po czasach niepokojów religijnych XVI w. wyszła bardzo osłabiona. Trudno dostępne - lesiste tereny, ze słabo rozwiniętą siecią dróg i miasteczek, a co za tym idzie - siecią parafialną w połączeniu z reformacją skutkowały w tym, że na początku XVII w. na Żmudzi pozostało tylko siedem parafii i nie było żadnego klasztoru. Czasy zmieniły się, kiedy na czele diecezji stanął w 1633 r. zaangażowany w odnowę Kościoła Jerzy Tyszkiewicz (1599-1656). To z nim właśnie należy związać rozwój kultu maryjnego w Szydłowie.

Pierwszą - drewnianą świątynię na miejscu objawień poświęcił sufragan żmudzki Piotr Parczewski (ok. 1598-1658/59) w 1651 r. W ołtarzu umieszczono obraz rzekomo odnaleziony w skrzyni pod ziemią. Według legendy w tej pierwszej świątyni kamień służył za ołtarz. Obecnie obszar po pierwszej świątyni zajmuje kaplica na cmentarzu projektu Antoniego Wiwulskiego (1877-1919) z 1912 r.

Rosnąca, szczególnie po czasach okupacji moskiewskiej (1655-1660), popularność miejsca, a co za tym idzie zasobność parafii szydłowieckiej, pozwoliła podjąć w XVIII w. szereg inwestycji. Z nich najważniejsze było wzniesie murowanego kościoła. Budowę rozpoczął w 1760 r. proboszcz Jan Dominik Łopaciński (1708-1778), późniejszy biskup żmudzki, a ukończył w 1786 r. kolejny Tadeusz Bukaty (1740-1795), który został przy Łopacińskim sufraganem. Po ukończeniu budowy odbyła się uroczystość koronacji obrazu maryjnego, z udziałem dwunastu biskupów, starosty żmudzkiego Antoniego Giełguda (zm. 1795), pięciu wojewodów, licznych senatorów i ponoć 30 tysięcy pielgrzymów z Litwy, Prus i Polski. Obrzędu koronacji koronami poświęconymi w Rzymie przez Piusa VI dokonał na rynku miasteczka biskup Jan Stefan Giedroyć (1730-1803). Po czym obraz uroczyście przeniesiono do kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, umieszczając go w ołtarzu głównym.

Wizerunek Matki Boskiej Szydłowskiej jest jednym z trzech koronowanych cudownych obrazów maryjnych w Litwie, obok wizerunku w Trokach i w Ostrej Bramie (Wilno). Wizerunek szydłowiecki jest kopią obrazu maryjnego w typie „Salus Populi Romani” (Ocalenie ludu rzymskiego) z bazyliki rzymskiej Santa Maria Maggiore. Był to wizerunek bardzo popularny w okresie kontrreformacji, a kopie wizerunku „Salus Populi Romani” wysłano z Rzymu do najodleglejszych zakątków świata chrześcijańskiego. W Rzeczpospolitej kult Matki Boskiej Śnieżnej był najsilniejszy w pierwszej połowie XVII w. łącząc się i z kontrreformacją i z zagrożeniem tureckim, które zgodnie z ideą „antemurale christianitatis” (przedmurza chrześcijańskiego) skonkretyzowało się podczas zwycięskiej obrony Chocimia w 1621 r. Jego promocja wiązała się także z dyskusją z protestantami, którzy zakwestionowali kult Maryi i kult cudownych wizerunków. Wizerunek z Szydłowca powstał zapewne w litewskich warsztatach w pierwszej połowie XVII w. Jest dekorowany metalową sukienką wykonaną przez Wawrzyńca Hoffmana z Królewca w 1674 r.

Kościół w Szydłowie jest trójnawową halą z wydłużonym, niższym i węższym prezbiterium zakończonym pięciobocznie, które ujmują zakrystia i skarbczyk. Fasadę flankują czworoboczne wieże, pomiędzy którymi wznosi się wysoki fronton. Oprócz głównego portalu, niewielkie wejścia zaplanowano w bocznej, północnej ścianie, a więc od strony miasteczka. Elewacje ujmują pilastry podtrzymujące belkowanie, ożywiają ją także płyciny. W dolnej części zaprowadzono boniowanie. Kościół wzniesiono z czerwonej cegły, tynkując jedynie niektóre elementy elewacji, w tym dwa szczyty: frontowy dwukondygnacyjny i pomiędzy korpusem świątyni a prezbiterium. Białe - tynkowane opaski ujmują także otwory okienne i drzwiowe oraz belkowanie. Nie wydaje się, by był to pierwotny plan, tym bardziej że cegła położona jest niestarannie. Zadanie otynkowania odłożono na późniejszy czas, ale niestety wraz z rozbiorami następowała powolna niechęć prawosławnego caratu wobec Kościoła rzymskokatolickiego, stąd można podejrzewać, że w XIX w. nie było możliwości by przeprowadzać uzupełnienia. Choć podjęto remont w 1892 r. i w 1925 r. (powstała wówczas skromna dekoracja freskowa wnętrza) nie zdecydowano się jednak na otynkowanie budynku.

Warto zwrócić uwagę, że kościół zaczął budować Jan Dominik Łopaciński. Była to jedna z wielu jego inicjatyw architektonicznych. Rozpoczął on wznoszenie kościoła w Oniksztach, a w katedrze w Worniach słynny architekt Johann Christoph Glaubitz (ok. 1710-1767) prowadził dla niego jakieś prace. W dobrach biskupów żmudzkich Janopol Łopaciński wzniósł pałac.

Cenne i ciekawe jest późnobarokowo-klasycystyczne wyposażenie, dekorowane stiukowymi figurami, które są łączone z osobą Tomasza Podhajskiego. Architektoniczne formy ołtarzy, ambony i chrzcielnicy zostały zaprojektowane już w nowym - klasycystycznym stylu. Dodano do nich figury zrealizowane w starszej, barokowej stylistyce. Wnętrze ma też barwę odpowiadającą klasycyzmowi - biały zestawiony ze złoconym detalem. Można więc założyć, że twórcą projektu nie był zachowawczy Podhajski, ale architekt pracujący w nowej konwencji. Być może był nim Augustyn Kossakowski (1737-1803) działający w Wilnie, ale także w Kalwarii Żmudzkiej i w innych miastach Litwy.

W ołtarzach oglądamy figury apostołów i ojców Kościoła Zachodniego, a także przedstawienia najważniejszych świętych, wśród których nie mogło zabraknąć św. Kazimierza - patrona Litwy. W zwieńczeniu ambony znalazła się figura Chrystusa jako Dobrego Pasterza, a w koszu postacie czterech Ewangelistów. W prezbiterium ponad miejscem, gdzie niegdyś stał tron biskupi oraz stalle kapłańskie umieszczono obeliski na szerokim, pofałdowanym cokole przypominającym balustradę loży. W ten sposób powetowano architektoniczny brak tego elementu. Co ciekawe obelisk po lewej stronie zawiera symbole odnoszące się do papieża, a ten po prawej do biskupa, co jest oczywiście czytelną aluzją do papieskiej koronacji obrazu i biskupiej opieki nad Szydłowem.

Organy wraz z chórem muzycznym powstały w 1789 r. Instrument przypisywany jest Mikołajowi Jansonowi (zm. 1791) z Wilna. Sam chór muzyczny wznosi się na sześciu filarach o wymyślnym, nieregularnym kształcie. Choć jego forma odwołuje się do stylu tzw. baroku, to motywy dekoracyjne są już klasycystyczne (gryfy z wazonami, bukariony).

Warto także dodać, że w kościele znajduje się XIX-wieczna tablica epitafijna Leona Kontryma (1847-1905), marszałka okolicznej szlachty. Inna tablica zawierająca napis w języku polskim pochodzi z 1645 r. i jest wezwaniem do modlitwy za zmarłych. Pierwotnie była umieszczona w drewnianym kościele i po erygowaniu nowego została do niego przeniesiona.

Po czasach komunizmu kult maryjny w Szydłowie się odrodził. W 1993 r. sanktuarium odwiedził Jan Paweł II, co upamiętniono tablicą. Główne uroczystości odbywają się w sanktuarium 8 września, w dniu patronackim kościoła, czyli Narodzenia Marii (Matki Boskiej Siewnej). Tego dnia do miasteczka ściągają liczni pielgrzymi, nie tylko z Litwy. Dla obsługi ruchu pielgrzymkowego powstało w ostatnich latach Centrum Pielgrzyma, a pomiędzy cmentarzem a sanktuarium wystawiono ołtarz polowy.