W jednej z gablot galerii Apolla w paryskim Luwrze znajduje się misternie wykonana złota brosza, wysadzana niemal 150 rubinami, granatem hessonitowym (dawniej nazywanym hiacyntem) oraz perłą, przedstawiająca orła z drugiej ćwierci XVII w. Ten heraldyczny klejnot, stworzony przez niezidentyfikowanego artystę, powstał prawdopodobnie we Francji na zamówienie króla Polski Władysława IV Wazy (1595-1648) dla jego pierwszej żony, Cecylii Renaty Habsburżanki (1611-1644). Jakie znaczenie miała brosza dla swojej pierwszej właścicielki i jakie funkcje pełniły tego typu klejnoty w ówczesnym społeczeństwie?

Klejnoty heraldyczne na dworze Wazów

Od drugiej połowy XVI w. w Rzeczpospolitej popularność zyskała biżuteria z wyobrażeniami herbu lub godła herbowego. Wizerunki takie umieszczano najczęściej na zapinkach, bransoletach, zawieszkach oraz pierścieniach. Modę tę nad Wisłą zapoczątkowały najprawdopodobniej habsburskie żony Zygmunta III Wazy. Kobiety z cesarskiego rodu Habsburgów otrzymywały bowiem w ramach prezentu ślubnego zawieszki z wizerunkiem imperialnego dwugłowego orła, będącego symbolem „panowania nad światem” (Letkiewicz).

Dążąc do kontynuacji tradycji, księżne z rodu Habsurgów, po objęciu panowania na terenie Rzeczypospolitej, podczas pozowania do oficjalnych portretów w nowej roli królowe eksponowały na piersiach klejnoty heraldyczne, w tym również takie z wizerunkami Orła Białego. Za najstarszy obraz olejny przedstawiający klejnot z przedstawieniem Orła Białego uznaje się portret Anny Jagiellonki z około 1592 r. 

Popularność ikonografii orła w heraldyce cesarstw i królestw wynikała z jego symboliki, która zmieniała się w zależności od epoki i kontekstu. Orzeł budził pozytywne skojarzenia z siłą, sprawiedliwością, odwagą i troską, co było wynikiem uznania go za króla ptaków już w starożytności. W Rzeczypospolitej od XIII w. orzeł stanowił symbol władzy. W okresie nowożytnym wzrost popularności ikonografii orła, zwłaszcza w sztuce i biżuterii, związany był z upowszechnieniem emblematyki. Przedstawienia często poddawano różnorodnym stylizacjom.

Noszona przez królowe z dynastii Wazów od drugiej połowy XVI w. podczas oficjalnych wydarzeń i pozowania do portetów biżuteria z wizerunkami Orła Białego miała na celu podkreślenie ich statusu oraz więzi z królewską dynastią. Stanowiła symbol splendoru dworu i prestiżu państwa, świadczyła także o majestacie monarchii skoligaconej z Cesartwem Austriackim.

Brosza z orłem w Luwrze

Wśród biżuterii eksponowanej w niewielkiej gablocie w galerii Apolla w Luwrze znajduje się złota, emaliowana brosza inkrustowana granatem, szmaragdem, 149 rubinami i perłą, w kształcie orła z rozpostartymi skrzydłami i koroną na głowie. W szponach ptak trzyma królewskie insygnia: po lewej stronie złote berło z szafirem, a po prawej jabłko pokryte ciemnoniebieską emalią, zwieńczone łacińskim krzyżem z rubinami. Korpus orła tworzy granat fasetowany w kształcie serca. Skrzydła i ogon ptaka są inkrustowane nieregularnymi, drobnymi rubinami, a z jego ogona zwisa perła. U dołu regaliów znajdują się puste zawieszki, które prawdopodobnie pierwotnie zdobiły szlachetne kamienie.

Historia obiektu

Przekazany do zbiorów Luwru w 1832 r. klejnot jest przedmiotem licznych spekulacji historyków. Jedni badacze łączą klejnot z XVI w. i dynastią Jagiellonów. Według tej teorii klejnot miał trafić do Francji za sprawą Henryka Walezego, który mógł go pobrać z polskiego skarbca królewskiego lub zamówić we Francji, aby upamiętnić swoje panowanie w Polsce. Hipoteza ta sprawiła, że klejnot został naszkicowany na piersi Henryka Walezego na portrecie króla autorstwa Jana Matejki z 1891 r. z cyklu „Poczet królów i książąt polskich". Inni uznają klejnot za dzieło renesansowe bądź manierystyczne. Przed trafieniem do Luwru obiekt  znajdował się w zbiorach króla Francji Ludwika XIV. W inwentarzu królewskim z okresu przed 1673 r. pojawia się w sąsiedztwie przedmiotów pochodzących z kolekcji króla Jana Kazimierza, co zawarzyło na wiązaniu go z polskim rodowodem.

Obecnie klejnot przypisywany jest najczęściej francuskiemu warsztatowi i datowany na około 1640-1660 r, co definitywnie nie wyklucza jego związków z Polską. Podobna brosza pojawia się na kilku oficjalnych portretach Cecylii Renaty Habsburżanki z tego okresu, w tym na obrazie w zbiorach Starej Pinakoteki w Monachium. Portrety pierwszej żony Władysława IV Wazy w biżuterii z wizerunkiem Orła Białego miały symbolizować jej legitymizację jako królowej Polski oraz podkreślać status Rzeczypospolitej jako nowoczesnego, dostatniego państwa europejskiego.

Również historia drogi, jaką klejnot z wizerunkiem Orła Białego miałby przebyć z polskiego dworu królewskiego na dwór francuski, jest owiana tajemnicą. Po śmierci Cecylii Renaty Habsburżanki brosza, należąca najpewniej do prywatnych klejnotów Wazów, mogła zostać przekazana drugiej żonie Władysława IV, Ludwice Marii Gonzadze de Nevers (1611-1677). Klejnot został następnie sprzedany wraz z kolekcją przedmiotów ze zbiorów Jana Kazimierza Ludwikowi XIV na przełomie lat 60. i 70 XVII w.