W Norylsku u podnóża góry Schmidta (nazwanej imieniem XIX-wiecznego geologa) znajduje się cmentarz ofiar Norilłagu czyli zespołu łagrów utworzonych i zarządzanych przez NKWD. W łagrach tych przebywali więźniowie i zesłańcy różnych narodowości, m.in. Litwini, Łotysze, Polacy. Cmentarz obecnie nie istnieje, został zrównany z ziemią. Wiadomo, że zmarli łagiernicy byli grzebani w różnych miejscach Norylska i okolic – nie tylko na wspomnianym cmentarzu, ale czasem w miejscu pracy, gdzie umierali.

W latach 90. XX w. na nieistniejącym cmentarzu pojawiło się upamiętnienie – byli więźniowie z Litwy i Łotwy wznieśli dwa drewniane krzyże, a z inicjatywy rosyjskiego stowarzyszenia „Memoriał” ustawiono prawosławną kapliczkę oraz usypano mogiłę zwieńczoną drewnianym prawosławnym krzyżem, w której złożono szczątki wymywane przez wodę spływającą ze szczytu góry. W 1993 r. planowano ustawienie upamiętnienia ku czci pochowanych tu Polaków, ale pomysł nie został zrealizowany. W 1996 r. Barbara i Jerzy Bijakowie z Warszawy postawili za własne pieniądze pomnik ofiar łagrów Norylska. Projekt upamiętnienia wykonał Stanisław Gierada. Pomnik został poświęcony 28.07.1996 r. przez proboszcza parafii krasnojarskiej, w obecności duchownego prawosławnego z Norylska. Pomnik ma dynamiczną formę – są to tory kolejowe wznoszące się do nieba na wysokość 12 m, do nich przymocowano łańcuchami niewielkie krzyże i podkłady kolejowe, na podkładach umieszczono małe tabliczki z ustalonymi danymi ofiar. Inskrypcja głosi: „A jeślibym o nich zapomniał, Ty Boże na niebie zapomnij o mnie. / Pamięci wszystkich Polaków, którzy pozostali w tej ziemi. Niech spoczywają w pokoju. Rodacy”. W 2001 r. upamiętnienie zostało uzupełnione – na jednej z jego stron ustawiono 6 tablic z 92 nazwiskami polskich jeńców.



Opracowała T. Zachara / MKiDN, VI 2025