W oddalonym od Warszawy o blisko 8,5 tys. km Jakucku, stolicy Republiki Sacha (Jakucji), betonową zabudowę zastąpiono tradycyjną, drewnianą, ale w centrum miasta kontrastują z nią trzy murowane budowle. Wzniesione zostały w początkach XX stulecia, w nawiązującym do tradycji bizantyńskiej stylu neorosyjskim, z zastosowaniem innowacyjnych rozwiązań technicznych. Ich twórcą był wykształcony w Sankt Petersburgu polski inżynier-architekt, Klemens Leszewicz (1948‒1921?). W latach 1907-1913 pełnił funkcję architekta obwodowego w Jakucku. Zaprojektował tutaj kilka gmachów, w tym dawną siedzibę Obwodowej Izby Skarbowej, obecnie mieszczącą muzeum sztuki. Była to, nie licząc cerkwi, pierwsza w tym mieście murowana, piętrowa budowla użyteczności publicznej. Do dziś stanowi jego architektoniczną wizytówkę.

Polacy w Jakucji

Wyjątkowo surowe warunki klimatyczne i oddalenie od europejskiej części Rosji sprawiły, że Jakucja stała się jednym z najcięższych miejsc zesłań i przymusowego osiedlania. Polacy na północno-wschodnią Syberię trafiali już w XVII w. w szeregach oddziałów kozackich kolonizujących te ziemie oraz jako jeńcy wojen polsko-moskiewskich. W XIX w. przegrane zrywy niepodległościowe skutkowały kolejnymi falami polskich zesłańców. Szczególnie wielu rodaków znalazło się w Jakucji po powstaniu styczniowym. Należy zaznaczyć, że bywali też Polacy osiedlający się tam dobrowolnie, urzędnicy carscy, inżynierowie, a nawet właściciele kopalń złota. Najbardziej znanymi polskimi zesłańcami, którzy wnieśli ceniony do dzisiaj wkład w naukowe badania Jakucji byli: językoznawca Edward Piekarski (1858‒1934); etnograf Wacław Sieroszewski (1858‒1945); geolodzy: Aleksander Czekanowski (1833‒1876) i Jan Czerski (1845‒1892). Poświęcony im pomnik w formie zespołu głazów stoi w pobliżu domu salezjańskiego w Jakucku. Został odsłonięty 9 września 2001 r., a we wrześniu 2023 r. zniknął z przestrzeni miejskiej.

Klemens Leszewicz - inżynier, architekt, nowator

Architekt, który „zmienił wygląd Jakucka”, to Klemens (Klementij) Leszewicz. Urodził się 23 listopada 1848 r. w powiecie drysskim guberni witebskiej, w rodzinie pochodzenia szlacheckiego, Adama Leszewicza i Izabelli z Dobrowolskich. Kształcił się w Petersburgu, gdzie ukończył gimnazjum klasyczne. Naukę kontynuował w szkole budowlanej przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1867-1872). Następnie pracę w charakterze pomocnika architekta łączył ze studiami w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych jako wolny słuchacz. Po ich ukończeniu w 1874 r. awansował na inżyniera architekta, w randze radcy tytularnego. W Petersburgu prowadził biuro techniczno-budowlane. Specjalizował się w instalacjach grzewczych i wentylacyjnych.

W latach dziewięćdziesiątych XIX w. pełnił funkcję architekta gubernialnego kolejno: w Akmolińsku (ob. Astana, Kazachstan), Wiatce (ob. Kirow), a od stycznia 1902 r. na Sachalinie. W styczniu 1907 r., na prośbę gubernatora Iwana Krafta, Leszewicz został przeniesiony do Jakucka, gdzie powierzono mu stanowisko architekta obwodowego. Pracował tam do sierpnia 1913 r., kiedy to na własne życzenie, w związku z pogarszającym się stanem zdrowia, wrócił do Petersburga. Pracy więcej nie podjął. Zmarł prawdopodobnie w 1921 r. w niewyjaśnionych okolicznościach.

Dawna siedziba Obwodowej Izby Skarbowwej

Pierwszym zleceniem Leszewicza było opracowanie projektu piętrowej budowli kamiennej przeznaczonej na nową siedzibę Obwodowej Izby Skarbowej, zlokalizowaną przy ul. Prawlenskiej (ob. Petrowskogo 4). Wmurowanie kamienia węgielnego nastąpiło 6 maja 1909 r. Kierownikiem budowy został syn architekta, Klemens Leszewicz jr.

Projekt przewidywał podpiwniczenie, co wówczas było wielkim wyzwaniem technicznym ze względu na wieczną zmarzlinę. Zastosowano kamienną ławę fundamentową, którą posadowiono stosunkowo głęboko (ok. 2 m) i termoizolację w postaci bierwion z zaprawą wapienną. Użyto miejscowych materiałów budowlanych. Wzniesiono budynek na planie prostokąta z wgłębieniem w lewej fasadzie (wejście boczne). Budowa trwała dwa lata, aż 30 maja 1911 r. gmach został ukończony i uroczyście poświęcony.

Leszewicz zastosował nie tylko unikatowe rozwiązania konstrukcyjne i technologiczne, lecz także oryginalną formę budowli - co prawda rozpowszechnioną w początkach XX w. - ale na tym obszarze dotąd niespotykaną. Kompozycja fasad nawiązywała do motywów charakterystycznych dla rosyjskiego budownictwa XVII w., była ich swobodną interpretacją z zastosowaniem wielu ozdób i detali. Na bogatą dekorację złożyły się trzy pary półkolistych okien (rodzaj biforiów), bogato profilowany fryz oraz portal i szczyt w formie kokosznika. Flankujące portal wieżyczki zwieńczone są czworobocznymi cebulastymi kopułkami. Budowla utrzymana w estetyce neorosyjskiej była harmonijnie wkomponowana w sąsiadującą zabudowę drewnianą. Reprezentuje północny typ rosyjskiego eklektyzmu, którego jednym z ważniejszych twórców okazał się polski architekt Klemens Leszewicz.

Funkcje gmachu w Jakucku

Zbudowany jako siedziba Obwodowej Izby Skarbowej, w ciągu ponadstuletniej historii, budynek mieścił m.in. punkt obrony białogwardzistów (w okresie wojny domowej), bank państwowy, siedzibę Ludowego Komisariatu Finansów czy rozgłośnię radiową. W 1970 r. stał się siedzibą Muzeum Sztuki Zachodnioeuropejskiej XVI-XIX w., otwartego na mocy postanowienia Rady Ministrów Jakuckiej Autonomicznej SSR w związku z darem rodziny prof. Michaiła Gabyszewa - około 250 dzieł zachodnich artystów. W 1995 r., po długotrwałym kapitalnym remoncie, ponownie otwarte muzeum przemianowano na Galerię Sztuki Zagranicznej im. M. F. Gabryszewa - filię Narodowego Muzeum Sztuki Republiki Sacha (Jakucji). W latach 2005-2007 przeprowadzono kolejny gruntowny remont, a właściwie przebudowę. Tym razem gmach posadowiono na słupach, rezygnując z piwnic. Po zakończeniu prac nadal pełnił funkcję muzeum. Obecnie w ekspozycji stałej prezentowane jest malarstwo, grafika, rzeźba, wzornictwo przemysłowe, włoskie, francuskie, holenderskie, a także sztuka krajów Azji: Chin, Japonii, Tybetu i Mongolii.

Inne realizacje Klemensa Leszewicza w Jakucku

Klemens Leszewicz zaprojektował i wybudował w Jakucku także inne gmachy o oryginalnej architekturze, w tym: Miejską Bibliotekę Publiczną i Muzeum Obwodowe (ob. Narodowa Biblioteka Republiki Sacha, Jakucji), Sąd Okręgowy (ob. Akademia Nauk Republiki Sacha, Jakucji), Dom Archireja (ob. Jakuckie Państwowe Muzeum Historii i Kultury Narodów Północy im. E. M. Jarosławskiego), siedzibę jakuckiego oddziału Banku Rosyjsko-Azjatyckiego (ob. biuro Ałmazergiznbank).

Z chwilą pojawienia się polskiego architekta, rozpoczęła się nowa era w historii architektury Jakucka. Dał się on poznać nie tylko jako architekt artysta, lecz także inżynier innowator. Nie miał łatwego zadania, bo przyszło mu mierzyć się z surową naturą, budować na niestabilnym podłożu, zmieniającym się zależnie od pory roku. W takich warunkach opracował i wdrożył specjalne technologie, m.in. w zakresie ochrony wiecznej zmarzliny i ogrzewania parowego. Ceniony jest do dziś. Budowle jego autorstwa zostały wpisane do rejestru pomników historii i kultury Jakuckiej ASSR. Włączono je także niedawno do jednolitego rejestru miejsc dziedzictwa kulturowego narodów Federacji Rosyjskiej.

W sierpniu 2018 r., z okazji 170-lecia urodzin architekta, zorganizowano w stolicy Sacha konferencję na temat „Dzieje Polaków w Jakucku” w dużej części była ona poświęcona Klemensowi Leszewiczowi i jego architektonicznej spuściźnie.