Zwiedzając Galerię Uffizi we Florencji, koniecznie należy zwrócić uwagę na galerię portretową znajdującą się w korytarzu pierwszego piętra po stronie drzwi (galeria „Gioviana”). Wśród imponującego panteonu wybitnych osobistości Europy, odnajdziemy tam wykonany na desce około 1578‒1581 r. portret olejny Jana Zamoyskiego. Dzieje tego obrazu są kontrowersyjne i już od ponad wieku budzą żywe zainteresowanie polskich badaczy.

Portret ten jest jednym z dwóch najlepiej zachowanych do dziś malarskich wizerunków Zamoyskiego z XVI w. (w roku 1998 poddany był konserwacji). Jego wykonanie przypisuje się Włochowi Cristofano dell’Altissimo (1525‒1605), działającemu na dworze Medyceusza Cosimo I (1519‒1574) we Florencji. Konterfekt prezentuje postać mężczyzny w sile wieku na ciemnym, jednolitym, neutralnym tle, w ujęciu popiersiowym, kadrowanym do pasa, z torsem i twarzą lekko zwróconą ku prawej stronie. Portretowany odziany jest w czerwony żupan zapinany na cztery złote guzy. Na ramionach widnieje purpurowa, podbita futrem delia zdobiona dwoma złotymi guzami oraz szerokim kołnierzem z futra rysia. Na głowie widać siwiznę włosów z charakterystycznym puklem na szczycie czoła. Górna warga ust skryta jest pod siwymi, lekko podkręconymi wąsami. Włoską tytulaturę „GIO · ZAMOISHI · GRAN. CANCELLE|RE DEL REGNIO DI POLONIA”, zamieszczoną na górze obrazu, tłumaczymy jako: „Jan Zamoyski wielki kanclerz króla Polski”. Malowidło odznacza się soczystą barwą i miękką linią konturu. Stylistyka ta mieści się w manierze pozostałych wizerunków z galerii „Gioviana” ręki Altissima. Upodabnia je format, olejna technika wykonania, materia podobrazia oraz powtarzanie się niezmiennych elementów kompozycyjnych.

Ponadczasowo arystokratycznie i elitarnie

Przedstawieniu temu zarzuca się czasem zbytnią nieruchomość, jednak w zabiegu „sztywnego pozowania” nie ma nic zaskakującego. Wszystkie XVI-wieczne europejskie galerie „di uomini famosi” prezentowały portretowanych w jednakowy sposób – sztywno, statycznie, po prostu dostojnie. Chciałoby się nawet rzec – ponadczasowo arystokratycznie i elitarnie. Wszystko to służyło podkreśleniu oficjalności przedstawienia, zrodzonej w renesansie chęci składania sławnym mężom hołdu za ich wybitne zasługi. Stylistyka zawieszanych na ścianach wizerunków musiała korespondować z równie oficjalnym klimatem, jaki panował na dworach wielkich rodów książęcych.

Dlatego też nie powinien dziwić surowy, hieratyczny i chłodny w tym portrecie wygląd hetmana Jana Zamoyskiego. Zaznaczmy również, że portret ten to oryginalna kopia z epoki. W dobie renesansu kopie portretowe nie pomniejszały estetycznej wartość galerii.

Wizerunek ten jest bardzo ważnym elementem całej ikonografii Jana Zamoyskiego, a sama obecność naszego rodaka wśród tak zacnego grona światowych „di uomini famosi” i w tak dostojnym miejscu, jakim jest Galeria Uffizi – jedna z najsłynniejszych światowych galerii sztuki,  to niewątpliwie nobilitacja dla polskiej historii i dla naszego kraju…