Rafał Malczewski (1892-1964), syn wybitnego polskiego malarza Jacka Malczewskiego (1854-1929), znany jest przede wszystkim ze swoich niezwykłych pejzaży. W młodości inspirowały go głównie Tatry, pod koniec życia - na emigracji - krajobrazy Kanady.

W 1910 roku zdał maturę w Gimnazjum św. Jacka (podobnie jak ojciec) i zamieszkał w Wiedniu. W latach 1910-1915 studiował tam filozofię, architekturę i agronomię, lecz żadnego z tych kierunków nie ukończył. Po powrocie do kraju kształcił się krótko w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych oraz pobierał nauki w atelier ojca.

W 1917 roku przeniósł się do Zakopanego i zaangażował w życie bohemy artystycznej oraz środowisk związanych ze sportem zimowym i taternictwem. Należał do Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, był także instruktorem narciarskim.

Zafascynowany Tatrami i Podhalem malował i uprawiał wspinaczkę wysokogórską. Z jego ważniejszych dróg taternickich warto wymienić: południową ścianę Ostrego Szczytu, północną ścianę Mnicha, przejście grani Wideł z Łomnicy na Kieżmarski, Batyżowiecką Grań, Mięguszowiecką Grań czy przejście północno-wschodniej grzędy Wielkiej Buczynowej Turni.

Wisząc nad przepaścią

Momentem przełomowym w jego życiu była próba wejścia południową ścianą na Zamarłą Turnię, podjęta 25 września 1917 roku wraz z partnerem od liny, Stanisławem Bronikowskim. Wyprawa zakończyła się tragedią, którą tak opisał Kazimierz Wierzyński (1894-1969): 

„W górnej partii Bronikowski, który wtedy szedł pierwszy, odpadł od ściany, lina urwała się, a spadający roztrzaskał się na głazach Pustej Doliny. Rafał został z niewielkim kawałkiem liny przy haku, do którego się przywiązał. W tej pozycji przetrwał prawie dobę. Nigdy nie lubił mówić o tragicznym zdarzeniu, o którym później krążyły legendy. Po wypadku natychmiast pojechał do Krakowa uspokoić rodziców i dokonać tego, co sobie ślubował, wisząc nad przepaścią i stygnącym ciałem przyjaciela” .

Kazimierz Wierzyński, „Rafał Malczewski”, „Wiadomości” [Londyn] 3-10 kwietnia 1966, nr 1044/1045, s. 1.

Malczewski porzucił wspinaczkę i ożenił się z Bronisławą Dziadosz. Miesiąc później, urodził się ich syn Krzysztof, a w kilka lat później córka Zofia. Osiadł z rodziną w Zakopanem i na poważnie zajął się malarstwem. Zarabiał na życie nie tylko jako malarz, lecz także jako dziennikarz „Przeglądu Sportowego” i literat. Jest autorem książek: „Narkotyk gór” (1928), „Tatry i Podhale” (1935), „Trzy po trzy o sporcie” (1938), „Od cepra do wariata” (1939) oraz tekstu do albumu „Góry wołają - wędrówka z obiektywem od Olzy po Czeremosz” (1939), a także scenariusza do filmu „Biały ślad” (1932).

Stale ogłaszał felietony w „Wiadomościach Literackich” i w pismach codziennych. Dużo malował, głównie pejzaże Tatr, później także obrazy ilustrujące krajobraz przemysłowy Górnego Śląska. Prezentował prace na wielu wystawach zbiorowych i indywidualnych w kraju i za granicą (Międzynarodowe Biennale w Wenecji, Berlin, Helsinki, Los Angeles, Moskwa, Nowy Jork, kraje skandynawskie). W 1929 roku twórczość Rafała Malczewskiego została uhonorowana małym srebrnym medalem na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, a w 1937 roku na Międzynarodowej Wystawie „Sztuka i Technika” w Paryżu otrzymał złoty medal za pracę „Wiosna w górach”. Artysta wystawiał w Polsce i za granicą, głównie pod egidą Towarzystwa Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych (TOSSPO).

W międzyczasie artysta porzucił rodzinę, rozpoczynając nieformalny związek z miłośniczką górskich wędrówek Zofią Mikucką z domu Jakubowską, która stała się jego wierną towarzyszką. Nękany problemami finansowymi, sprzedał do Muzeum Narodowego w Warszawie całą spuściznę malarską po ojcu, pomijając pozostałych spadkobierców.

Wojenna tułaczka

W 1939 roku, po wybuchu II wojny światowej, wraz z Zofią uciekł przez Słowację, Budapeszt i Wenecję do Paryża, gdzie uzyskał pomoc materialną z ambasady polskiej. W połowie 1940 roku trafił do Portugalii, a na początku 1941 roku przeniósł się do Brazylii, gdzie przebywał prawie dwa lata. Nie otrzymawszy wizy do Stanów Zjednoczonych, zdecydował się na wyjazd do Kanady.

14 listopada 1942 roku Malczewscy dotarli do Ottawy i zatrzymali się u posła Wiktora Podoskiego. Dzięki jego wsparciu Malczewski już w grudniu pokazał swoje prace w Montreal Museum of Art, a 27 stycznia 1943 roku – pod patronatem księżniczki Alice, małżonki lorda Athlone’a, generalnego gubernatora Kanady – zaprezentował dużą wystawę w galerii Charlesa Ogilviego w Ottawie. W kwietniu ekspozycję powtórzono w Hotelu Château Laurier.

Wystawy zaowocowały czteroletnim kontraktem z Canadian National Railways i Canadian Pacific Railways na obrazy o tematyce kanadyjskiej, wykorzystywane później do dekoracji dworców i w materiałach reklamowych. Robert Ayre z „Canadian Art” odnotował, że koleje zapewniły artyście i jego towarzyszce bezpłatne przejazdy, dzięki którym odbyli trzy podróże przez kontynent oraz szereg krótszych wypraw, co ułatwiło organizowanie wystaw i poznawanie Kanadyjczyków (Robert Ayre, „Krajobraz kanadyjski w interpretacji Malczewskiego”, „Wiadomości” [Londyn] 3-10 kwietnia 1966, nr 1044/1045, s.5).

Góra Warszawa

W 1943 roku, podczas wystawy indywidualnej w Spencer’s Art w Vancouver, Malczewski dowiedział się, że 11 marca tego roku - na wniosek ówczesnego premiera Kolumbii Brytyjskiej - jeden z masywów górskich w regionie Kootenay nazwano Warsaw Mountain (2697 m n.p.m.), upamiętniając bohaterską postawę mieszkańców stolicy Polski podczas II wojny światowej. Malarz postanowił odnaleźć ten „polski masyw” i uwiecznić go na obrazie, a jeśli warunki pozwolą, również zdobyć. 7 października 1943 roku spakował pudło farb, teki papierów i wyruszył na spotkanie z górą. Po wielogodzinnej podróży, wędrując dawnym szlakiem poszukiwaczy złota Big-Bend wzdłuż rzeki Columbia River, dotarł do zalodzonego masywu górskiego Selkirk.

Tak opisał to w książce „Późna jesień” opublikowanej w 1964 roku w Londynie:

„Siedzę na kępce zeschłych traw i maluję. Przede mną zaśnieżony szczyt wynurzający się z mgieł. Dołem lasy szpilkowe, niżej, prawie u moich stóp płynie rzeka, zielona, górska rzeka. Mógłby to być Poprad lub Dunajec, może Białka. Jest październik - niebo takie samo jak nad Tatrami. Panuje niezmącona cisza, słońce rozgania mgły, świat nabiera ostrości, złudzenie pierzcha, to inna ziemia, nieznane góry, rzeka inna. Toczą się jej wody gładko i cicho, mocno zielone, malachitowo-turkusowe, nie te niezapomnianej barwy jasnej rezedowej, pełne lśnień, gwarów i szumów. Lasy też inne. Smreki smukłe jak iglice, wielkie cedry jak wieże gotyckiej katedry, »hemloki« podobne do cisów. Góry też niepodobne, nieznane, nienazwane, obce. Lecz nic - ten właśnie szczyt, który wyrasta ponad zwartą puszczą i szeroko rozparty dźwiga się ku pogodnemu niebu jest właśnie tym, o którym wiedziałem już dawno i pragnąłem go ujrzeć. Nosi on nazwę: Mount Warsaw [poprawna nazwa to Warsaw Mountain - przyp. red.]”.

Zafascynowany ogromnym górskim masywem o dwóch wierzchołkach, artysta malował go w różnych odsłonach przez kilka dni. I to bez względu na pogodę, która, jak przystało na jesień w górach, była kapryśna. Jej zmienność uwiecznił na swoich akwarelach: raz obraz jest skąpany w słońcu, to znów, przy zachmurzonym niebie, spowity w odcieniach szarości. Malarski cykl, składający się z co najmniej kilkunastu (prawdopodobnie 24) akwareli, sygnował: „Rafał Malczewski, Columbia Big-Bend, Mount Warsaw, X-1943”.

Szczytu jednak nie zdobył. Pisał nie bez żalu: „By dotrzeć do […] masywu góry i wedrzeć się w jego urwiska na to nie tylko trzeba by mieć było śpiwory i namiot, ale konie pod wierzch i przede wszystkim czas”. A czasu miał niewiele, bo dni były coraz krótsze i, jak to określił, „pachniało mrozem”. Marzenie Malczewskiego zrealizowała dopiero w 1996 roku polska grupa alpinistów z Ottawy i Montrealu, która, wędrując śladami polskiego malarza i taternika, wspięła się na wierzchołek Warsaw Mountain i zatknęła na nim flagi Polski i Kanady.

Kanadyjskie sukcesy

Obrazy, które Malczewski namalował podczas tej wyprawy, w 1944 roku włączono do dużej wystawy „Pejzaże z Gór Skalistych”, zorganizowanej wiosną w Hotelu Château Laurier w Ottawie. Wystawa, sponsorowana przez kanadyjskie koleje i ponownie objęta patronatem księżnej Alice (która wówczas zakupiła obraz „The Outpost, Foothills Rockies”), okazała się wielkim sukcesem Malczewskiego i ugruntowała jego pozycję jako wybitnego malarza-pejzażysty w Kanadzie.

Artystyczny plon podróży Malczewskiego odbytych w latach 1943-1946 dzięki kanadyjskim kolejom był nadzwyczaj bogaty: ponad 1000 obrazów! Malczewski prezentował je na licznych ekspozycjach, m.in. w Ottawie, Montrealu, Toronto, Winnipeg, Hamiltonie, Halifaksie, Nowym Jorku i Vancouver.

W 1949 roku w Dominion Gallery w Montrealu odbyła się największa wystawa twórczości Malczewskiego, entuzjastycznie przyjęta przez recenzentów i kanadyjskie media. Zaprezentowano na niej 70 obrazów artysty. Dwa z nich włączono później do wystawy „Eighteen Canadian Painters” w Edmonton, uważanej za prezentację najwybitniejszych artystów kanadyjskich.

Począwszy od lat 50., Rafał Malczewski ograniczył swoją aktywność malarską za względu na szybko pogarszający się stan zdrowia. W jednym z listów z 1954 roku pisał do swojego przyjaciela od liny z czasów taternickich, Aleksandra Schielego: „Odwiedzałem często Góry Skaliste, czując się w nich jak w ojczyźnie. Są to fajne góry, choć inne niż Tatry - wielkie z lodowcami, wewnątrz rzadko zwiedzane, ale na horyzoncie ukazują się niczym Tatry z Nowego Targu. Teraz jestem już stary dziad o ciele dychawicznym, pełen buntu przecie takiemu losowi. Nigdy nie przypuszczałem, że tak szybko, tak okrutnie zejdę na psy” („Taternik”, nr. 3-4, 1965).

Ponieważ mniej malował, miał więcej czasu na twórczość literacką. W latach 1952-1957 napisał teksty, które później trafiły do książek „Pępek świata. Wspomnienia z Zakopanego” (1960) oraz „Późna jesień” (1964), farsę teatralną o Polonii „Piwo w proszku” (1956), sztukę „Król Nikodem” (1966) oraz słuchowisko radiowe emitowane w Radiu Wolna Europa pt. „Trzej kapelani”. Publikował teksty w paryskiej „Kulturze” i londyńskich „Wiadomościach”, często wspominając młodość i dom rodzinny.

Pożegnanie z Tatrami

1 marca 1957 roku Rafał Malczewski uległ udarowi mózgu i częściowemu paraliżowi lewej ręki, którą malował. Intensywne leczenie, rehabilitacja oraz - przede wszystkim - opieka Zofii Mikuckiej, którą dopiero w 1953 roku, po śmierci pierwszej żony, oficjalnie poślubił, sprawiły, że artysta powoli wracał do zdrowia. Zaczął malować i rysować prawą ręką. Małżeństwo jednak znajdowało się w skrajnie trudnej sytuacji finansowej. Z pomocą przyszły różne organizacje, media polonijne, przyjaciele (organizowano aukcje), a także córka Rafała, Zofia (Hipa) Malczewska-Kondracka, mieszkająca w Stanach Zjednoczonych.

Dwa lata później, dzięki wsparciu finansowemu Konsulatu Polskiego w Montrealu oraz córki, Malczewski odbył „Batorym” podróż do Polski. Pomimo ogromnej tęsknoty za Zakopanem i Tatrami, spontanicznego i serdecznego przyjęcia, propozycji mieszkania, odnowienia kontaktów z synem Krzysztofem, spotkań ze starymi przyjaciółmi oraz druku w „Przekroju” cyklu wspomnień o Zakopanem, nie zdecydował się na stałe powrócić do „serca Tatr”. Był rozczarowany ówczesną sytuacją polityczną i społeczną w ojczyźnie zniewolonej przez komunizm. Rozgoryczony wrócił do Montrealu, gdzie tuż przed śmiercią zorganizowano mu ostatnią wystawę w Dominion Gallery.

15 lutego 1964 roku zmarł w miejscowym szpitalu i został pochowany na cmentarzu Notre-Dame-des-Neiges w Montrealu.

Rafał Malczewski pozostawił bogaty dorobek malarski, przechowywany dziś w wielu muzeach na całym świecie. W Polsce prace artysty znajdują się m.in. w Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Śląskim w Katowicach i Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem.

Kanadyjski dziennikarz George Herbert Lash, doradca prezesa i dyrektor wydziału komunikacyjnego kanadyjskich kolei, był pod wielkim urokiem twórczości Malczewskiego. W tekście „Pożegnanie z Rafałem Malczewskim” („Wiadomości” [Londyn] 3-10 kwietnia 1966, nr 1044/1045, s. 5) napisał: „Ukochał te strony kanadyjskie, bo wyczuwał w nich pokrewieństwo z górami swojej ojczystej Polski, gdzie serce jego pozostało, choć tyrania go z niej wygnała […]. Tragedia Polski była tragedią Rafała”.