Kaplica jezuitów w Duboi - zabytkowa barokowa kaplica z 2. ćw. XVIII w., znajdująca się na terenie dawnego parku dworskiego we wsi Duboja, w rejonie pińskim obwodu brzeskiego Republiki Białorusi. Pierwotnie kaplica przy rezydencji jezuitów pińskich, następnie prywatna kaplica dworska. Obecnie nieużytkowana.

Historia
Duboja w 1. połowie XVII w. należała do kanclerza wielkiego litewskiego, starosty pińskiego Albrechta Stanisława Radziwiłła, fundatora konwentu i kościoła Jezuitów w Pińsku. Około 1638 r. z jego rąk do jezuitów przeszła również Duboja, z przeznaczeniem na letnią rezydencję konwentu i zarazem stację misyjną. Wkrótce została tu ustanowiona kaplica, początkowo pw. św. Andrzeja Apostoła, następnie pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Nie są znane ani data wzniesienia, ani pierwotna forma tutejszej świątyni. Najwcześniejsza informacja potwierdzająca jej istnienie pochodzi z 1685 r. Odnotowano wówczas niewielką kaplicę w dobrym stanie, podając zarazem, że jej wznoszenie rozpoczęto wiele lat wcześniej, by go następnie poniechać.

W 1773 r. wraz z kasatą zakonu jezuitów, ich majątki, również te należące do konwentu pińskiego, przejęła Komisja Edukacji Narodowej. Dobra funduszowe, w tym Duboja, znalazły się w posesji marszałka powiatu pińskiego Józefa Kurzenieckiego herbu Bogoria (zm. 1781). Wkrótce przejął je po ojcu i wykupił Ignacy Kurzeniecki, podstarości piński, kasztelan witebski, który zamienił Duboję w wielkopańską siedzibę. Odziedziczony po jezuitach dwór zaadaptował na okazały pałac wedle nowej klasycystycznej mody, przekształcił park, a istniejąca tu barokowa kaplica stała się prywatną kaplicą dworską. W inwentarzu z 1774 r. kaplica została opisana jako murowana, kryta gontem, posadowiona na ceglanej krypcie, do której prowadziło wejście z kruchty. W kaplicy znajdowały się dwa ołtarze - św. Ignacego i św. Andrzeja Apostoła - oraz skromne wyposażenie, niezbędne do posługi liturgicznej.

Kaplica przeszła wówczas do parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Pińsku, należącej do diecezji łuckiej, a po jej zniesieniu przez Katarzynę II w roku 1798 - do diecezji mińskiej.

Jesienią 1784 r. Duboję odwiedził podczas podróży na sejm w Grodnie Stanisław August. Król spędził tu półtora dnia, w tym 7 września, kiedy przypadała dwudziesta rocznica jego elekcji. Rocznicę uświetniono m.in. uroczystą mszą, którą odprawił w kaplicy ks. Arciszewski, franciszkanin z Drohiczyna Poleskiego, w asyście duchownych trzech rytów.

Duboja należała do rodziny Kurzenieckich przez trzy pokolenia. Po sprzedaży ich majątku kaplica przez pewien czas stała nieczynna i zaniedbana. W latach 80. XIX w. Duboję nabył bogaty warszawski przedsiębiorca Karol Jan Szlenkier, który podjął próbę odnowienia budowli. Jednak ze względu na protest miejscowego duchownego prawosławnego, który rościł sobie prawa do kaplicy, odstąpił od tego zamiaru.

W okresie międzywojennym kaplica uzyskała status filii pińskiego kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP, od 1925 r. pełniącego funkcję katedry nowo powołanej diecezji pińskiej. W latach 30. XX w. liczba wiernych przypisanych do kaplicy wynosiła zaledwie ok. 200.

Dubojskiej filii podlegała wówczas zbudowana w 1926 r. w pobliskich Żytnowiczach drewniana kaplica dworska pw. Znalezienia Krzyża Świętego, należąca do rodziny Rydzewskich (obecnie nie istnieje).

W latach 30. XX w. kaplica została odnowiona. Wymieniono wówczas pokrycie kopuły korpusu z gontu na blachę oraz zniesiono dach kopulasty nad kruchtą, nadbudowując ją zarazem o trójkątny szczyt i przekrywając dachem namiotowym.

Po II wojnie światowej kaplicę zamknięto. Służyła m.in. jako magazyn, poczta, pomieszczenie dla agregatu prądotwórczego, a jej wnętrze zostało przekształcone. Obecnie jest nieużytkowana, przewidziana na punkt muzealny przy miejscowym rezerwacie przyrody, urządzonym na terenie parku podworskiego. Ma upamiętniać m.in. osoby związane z historią Duboi - Adama Naruszewicza i Atanazego Brzeskiego.

Architektura
Kaplica jest położona na terenie parku dawnej rezydencji jezuitów, następnie siedziby rodziny Kurzenieckich. Pierwotnie stała na tyłach dworu (istniejącego do roku 1944), po jego południowo-wschodniej stronie, nad niewielkim stawem stanowiącym element bogatego systemu wodnego założenia parkowego.

Orientowana, murowana z cegły, tynkowana, z kryptą pod korpusem i kruchtą. Korpus-nawa założony jest na planie regularnego sześcioboku, do którego od wschodu przylega kwadratowy aneks zakrystii, a od zachodu - takiż przedsionek-kruchta. Elewacje ujęte są na narożach gładkimi pilastrami toskańskimi w wielkim porządku. W górnej partii ścian znajdują się wysokie, zamknięte odcinkowo okna w szerokich tynkowych, uszakowych obramieniach. Kruchta, od frontu zwieńczona trójkątnym ogzymsowanym szczytem, ma na osi otwór wejściowy w portalu zamkniętym półkoliście, obwiedzionym szeroką tynkową opaską. Na wsporniki u nasady archiwolty łuku nałożone są kaboszony, a ponad kluczem zawieszona jest jońska woluta.

Wnętrze korpusu ma plan koła. Ściany dzielone są sześcioma toskańskimi pilastrami w wielkim porządku, zwieńczone belkowaniem, stanowiącym podstawę smukłej, ślepej kopuły pozbawionej tamburu, otwartej górą kolistym otworem ku latarni. Zakrystia ze sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wnętrze kruchty zwieńczone jest kolistą, pogrążoną pseudokopułą na pendentywach, w ścianach bocznych głębokie wnęki zamknięte odcinkowo. Nad kopułą korpusu sześcioboczna drewniana latarnia na sygnaturkę, z ostrosłupowym hełmem. Kruchta i aneks zakrystii zamknięte są dachami namiotowymi.

Wartości artystyczne budowli
Kaplica w Duboi jest niezwykle oryginalną budowlą. W architekturze Rzeczypospolitej trudno wysunąć bezpośrednią analogię do oryginalnego rozwiązania planistycznego kaplicy. Ma charakterystyczny, trójdzielny układ oraz nietypowy rzut korpusu -regularny sześciobok opisany na okręgu. Bryła całości została złożona z trzech wyraźnie wydzielonych, zróżnicowanych segmentów, kontrastujących ze sobą wielkością i formą.

Nieznany pozostaje zarówno jej projektant, jak i dokładny czas powstania. Niewielka, zgrabna centralna kaplica nie pochodzi z pierwszego okresu funkcjonowania placówki jezuickiej, ale najpewniej została wzniesiona między rokiem 1710 a końcem lat 30. XVIII w. Wskazują na to zasób form architektonicznych i proporcje bryły, kształt kopuły, powściągliwe opracowanie elewacji ze skromnymi uszakowymi obramieniami otworów zamkniętych odcinkowo. Zważywszy na powiązania z pińską placówką zakonu, być może jej budowę należy wiązać w czasie z prowadzonymi wówczas pracami przy kolegium.

Ze względu na charakter architektury kaplicę należy uplasować w nurcie architektonicznym kontynuującym dzieła stołecznego architekta Tylmana z Gameren, nie wykluczając posłużenia się projektem samego Tylmana przez nieznanego budowniczego. Wywodził się on zapewne z kręgu Komasków, budowniczych działających w 1. połowie XVIII w. przede wszystkim na terenie Korony i ziem ruskich.

Nie przetrwały malowidła figuralne podniebia kopuły ani iluzjonistyczna rokokowa dekoracja ścian, która powstała zapewne w czasach Kurzenieckich.

Budowla znalazła uznanie u XIX-wiecznych artystów, którzy odwiedzali majątek Kurzenieckich, a następnie Szlenkierów. W cyklu litografii ilustrujących ziemię mińską widok dworu z kaplicą w tle ukazał Napoleon Orda (stan z lat 1856-1870). Z lat 1896-1897 pochodzi kilka kompozycji pejzażowych przedstawiających park i kaplicę, autorstwa Józefa Pankiewicza, który spędzał tu wakacje.