Wraz z początkiem XX w. zaczęły powstawać gmachy kinowe. Pierwszym i największym w Stanisławowie był gmach kina Ton wraz z salą widowiskową.

Geneza gmachu kinowego w Stanisławowie

Jednym z najbardziej okazałych gmachów międzywojennego Stanisławowa było kino Ton, położone w pobliżu placu Mickiewicza. W latach 1894–1905 wzniesiono tu gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, zaprojektowany w stylu historyzującym przez krakowskiego architekta Karola Zarembę (1846‒1897).

W 1927 r. budynek uległ pożarowi, ponieważ był ubezpieczony, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne zdołało nie tylko przeprowadzić odbudowę, lecz także rozbudować go o gmach kinowy. W ten sposób powstało największe kino w mieście z salą widowiskową na 600 osób.

Stanisław Trela projektantem gmachu kina Ton w Stanisławowie

Projekt rozbudowy wykonał Stanisław Trela (1892–?), najwybitniejszy przedstawiciel międzywojennego środowiska architektonicznego Stanisławowa, autor największych monumentalnych gmachów drugiej połowy lat 20. XX w., w tym ratusza, który do dziś jest symbolem miasta.

W 1924 r. Trela ukończył Wydział Architektury Politechniki Lwowskiej. Rok później znalazł się w Stanisławowie, gdzie spędził siedem lat, biorąc aktywny udział w życiu społecznym miasta. Poza funkcją architekta miejskiego, którą sprawował od 1928 r., pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Samodzielnych Kierowników Budów, publikował także fachowe teksty w lokalnej prasie. W projektowaniu architektonicznym jako uczeń wybitnego architekta lwowskiego, profesora Witolda Minkiewicza, był zwolennikiem nowoczesnych konstrukcji i form, choć niepozbawionych odniesień do tradycji. Ostatnią jego realizacją w mieście była żelbetowa dzwonnica przy barokowej kolegiacie pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, utrzymana w skrajnie uproszczonych, funkcjonalistycznych formach.

Architektura pierwszych kin

Budynek stanisławowskiego kina Ton jest interesującym przykładem nowego zjawiska architektonicznego w XX w., jakim były gmachy kinowe.

Pierwsze kina nie były imponujące pod względem architektonicznym. Organizowano je w adaptowanych lokalach, najczęściej w parterach budynków sklepowych. Było to z reguły ciemne pomieszczenie z kilkoma rzędami krzeseł, aparatem projekcyjnym, płótnem na ścianie i pianinem. Z czasem jednak zmieniał się wygląd kin. Jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej pojawiły się samodzielne budynki kinowe, stopniowo coraz większe i coraz bardziej reprezentacyjne. Pod koniec lat 20. XX w. kina usamodzielniły się jako typ architektoniczny, co przede wszystkim było konsekwencją wprowadzenia kina dźwiękowego (pierwszy film dźwiękowy – Śpiewak jazzbandu – wszedł na ekrany amerykańskich kin w październiku 1927 r.). Wiązało się to z koniecznością uwzględnienia akustyki w projektowaniu sal kinowych, m.in. w celu eliminacji pogłosu.

Architektura gmachów kinowych

Duże gmachy kinowe powstawały też na gruncie polskim, a stanisławowski Ton jest niewąt­pliwie jednym z reprezentatywnych przykładów tego etapu rozwoju architektury kinowej. Chociaż w Stanisławowie funkcjonowało już kilka kin, Ton był pierwszym kinem dźwiękowym – stąd nazwa.

W zakresie formy architekt posłużył się konwencją akademickiego klasycyzmu, projektując fasadę w postaci potężnego portyku wgłębnego, wspartego na trzech parach kolumn jońskich. Starał się niewątpliwie wpisać w ten sposób w aktualne trendy. Na lata 20. XX w. przypadło bowiem zjawisko budowy wielkich gmachów kinowych na kilka tysięcy miejsc, z ekskluzywnymi wnętrzami i dekoracyjną, historyzującą architekturą, szczególnie charakterystyczne dla Stanów Zjednoczonych (tzw. movie palaces). Takie potężne gmachy powstawały również w Europie. Pod koniec lat 20. XX w. największym europejskim kinem był hamburski Ufa-Palast z 2750 miejscami, do końca zaś okresu międzywojennego powstały tak gigantyczne obiekty, jak: Le Grand Rex w Paryżu z 3300 miejscami czy Gaumont State Cinema w Londynie z ponad 4000 miejsc.

Obecne dzieje gmachu kinowego w Stanisławowie

Budynek dawnego kina Ton pełni nadal pierwotną funkcję, po 1939 r. zmieniała się jedynie nazwa. W latach okupacji niemieckiej nazywał się Victoria, a nad drzwiami wejściowymi wisiała tabliczka z napisem „nur für Deutsche”. W 1945 r. stał się sowieckim kinoteatrem im. Iwana Franki. Obecnie nosi nazwę Lumiere (Люм'єр).