W 1983 roku Ministerstwo Kultury Francji zamówiło u pochodzącego z Polski żydowskiego karykaturzysty i rzeźbiarza Lejzora (Louisa) Mittelberga (1919-2002), tworzącego pod pseudonimem Tim, pomnik kapitana Alfreda Dreyfusa.

Po ukończeniu w 1986 roku rzeźba przez dwa lata nie była prezentowana publicznie - pozostawała w odlewni, oczekując na decyzję władz Paryża dotyczącą jej lokalizacji. Polityczne spory wokół umiejscowienia statuy w przestrzeni publicznej budziły niepokój wielu Francuzów ze względu na wciąż żywe emocje związane z aferą Dreyfusa, która na przełomie XIX i XX wieku głęboko podzieliła społeczeństwo francuskie.

Historia powstania rzeźby

W 1983 roku we Francji uruchomiono rządowy program budowy pomników zapomnianych bohaterów narodowych. Na wykonawcę jednego z monumentów wybrano Tima - pochodzącego z Polski żydowskiego artystę, cieszącego się uznaniem dzięki swojej działalności rysunkowej dla czasopism „Le Monde”, „Time” i „The New York Times”. Artysta otrzymał listę z dziesięcioma tematami do opracowania, spośród których wybrał postać kapitana Alfreda Dreyfusa.

Afera Dreyfusa

Alfred Dreyfus był francuskim oficerem żydowskiego pochodzenia, który w 1894 roku został oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec i skazany na dożywotnie zesłanie na Wyspę Diabelską w Gujanie Francuskiej. Jak się później okazało, zarzuty wobec niego zostały spreparowane - czego władze nie chciały przyznać nawet po przedstawieniu przez jego obrońców dowodów jednoznacznie potwierdzających niewinność oskarżonego. Trwający przeszło dekadę proces ujawnił zaniedbania, preparowanie dowodów, korupcję i antysemityzm wśród przedstawicieli francuskiej armii, sądownictwa i władz, powodując jeden z największych kryzysów politycznych III Republiki.

Afera unaoczniła także szerszy problem integracji Żydów w społeczeństwie francuskim i wzbudziła zainteresowanie opinii międzynarodowej. W jej konsekwencji wiedeński dziennikarz Theodor Herzl opublikował w 1896 roku w prasie niemieckiej i austriackiej manifest „Der Judenstaat”, postulując utworzenie niezależnego państwa żydowskiego.

W 1899 roku ówczesny prezydent Francji Émile Loubet wydał akt ułaskawienia Dreyfusa, lecz do jego pełnej rehabilitacji doszło dopiero w 1906 roku. Dzień po ogłoszeniu wyroku uniewinniającego, 13 lipca 1906 roku, Dreyfus został ponownie przyjęty do wojska i awansowany na stopień majora - jako symboliczne zadośćuczynienie za poniesione krzywdy.

Spór o lokalizację rzeźby - tzw. nowa afera Dreyfusa

Tim przedstawił Dreyfusa w żołnierskim mundurze, stojącego na baczność i trzymającego złamany miecz na wysokości twarzy na znak doznanego upokorzenia. U stóp postaci umieszczono tablicę z inskrypcją: „Jeśli chcesz, żebym żył, oddaj mi honor”.

Artysta zaproponował, by pomnik został ustawiony na dziedzińcu École Militaire - w miejscu, gdzie w 1895 roku dokonano degradacji Dreyfusa. Ówczesny minister kultury Jack Lang wyraził zgodę na tę lokalizację, jednak propozycja spotkała się z oporem ministra obrony Charles’a Hernu, który argumentował, że dziedziniec jest niedostępny dla publiczności. Sprzeciw wyraził również prezydent François Mitterrand, uznając, że „żołnierzom należy dawać przykład, a nie wyrzuty sumienia”.

Nie zaakceptowano także kolejnej propozycji, aby ustawić rzeźbę na paryskim Placu Dauphine, położonym na zachodnim krańcu Île de la Cité - w pobliżu Pałacu Sprawiedliwości i Sądu Apelacyjnego, który w 1906 roku ogłosił rehabilitację Dreyfusa.

Dopiero po ponownym zwycięstwie Mitterranda w wyborach prezydenckich i objęciu władzy przez partię socjalistyczną w 1988 roku, zdecydowano o inauguracji pomnika. Z inicjatywy Jacques’a Chiraca, ówczesnego mera Paryża, rzeźbę odsłonięto w setną rocznicę aresztowania Dreyfusa - na Placu Pierre Lafue, w pobliżu dawnego więzienia Cherche-Midi, w którym w 1894 roku przetrzymywano zdegradowanego oficera.

Kopie pomnika w Paryżu i Tel Awiwie

W 2003 roku, z okazji wystawy retrospektywnej Tima - „Tim, être de son temps” - na dziedzińcu paryskiego Muzeum Historii i Sztuki Judaizmu ustawiono powiększoną wersję pomnika Alfreda Dreyfusa wykonaną z żywicy epoksydowej, imitującej brąz. Smukła, ascetyczna sylwetka rzeźby, przywodząca na myśl realizacje Alberta Giacomettiego, silnie kontrastuje z ciepłą kolorystyką XVII-wiecznej fasady Hôtel de Saint-Aignan, w którym mieści się muzeum.

W 2018 roku brązową kopię pomnika ustawiono w pobliżu Instytutu Francuskiego w Tel Awiwie.