Wzniesiony w latach 1694-1717 na wileńskim Antokolu, kościół Serca Jezusa (zwany także kościołem trynitarzy) jest jednym z najciekawszych przykładów barokowej architektury centralnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Powstał z fundacji Kazimierza Jana Sapiehy, hetmana wielkiego litewskiego, jako mauzoleum rodowe, o czym świadczy jego wyjątkowa forma i monumentalny charakter. Projekt kościoła przypisywany jest włoskiemu architektowi Giovanniemu Battiscie Fredianiemu z Lukki, choć brak jednoznacznych źródeł potwierdzających autorstwo.

Świątynia wyróżnia się centralnym planem na rzucie koła, z wielką kopułą nad nawą główną, co symbolicznie podkreślało monumentalność i ponadczasowość funkcji pamięciowej. Forma ta zbliżona jest do kościoła w Stoczku Warmińskim, zbudowanego kilka dekad wcześniej jako wotum za pokój ze Szwecją oba obiekty cechuje idealna symetria, skupienie przestrzeni pod kopułą i brak wyodrębnionego prezbiterium. W Wilnie wnętrze wyraźnie spełniało funkcję mauzoleum rodowego, choć fundator nigdy nie został w nim pochowany, co stanowi swoisty paradoks.

Fasada kościoła jest rozczłonkowana pilastrami i flankowana smukłymi wieżami z ostrosłupowymi hełmami, mieści wyjątkowy motyw ikonograficzny jakim jest fryz z płaskorzeźbami przedstawiającymi chrześcijańskich rycerzy uwięzionych przez Turków. To bezpośrednie nawiązanie do misji Zakonu Trynitarzy, którzy od końca XII wieku wykupywali chrześcijan z niewoli muzułmańskiej.

Wnętrze kościoła zorganizowane jest wokół ośmiu monumentalnych filarów, pomiędzy którymi rozmieszczone są półkoliste wnęki ołtarzowe. Górną część ścian wieńczą łukowe otwory okienne. Wszystko to zwieńcza potężna kopuła z ośmioboczną latarnią, wypełnioną prześwitami. Takie rozwiązanie potęguje wrażenie światła, wysokości i sakralnej centralizacji.

Nietypowym rozwiązaniem architektonicznym jest zakrystia umieszczona nie z boku, lecz poprzecznie za głównym ołtarzem, co wzmacnia symetrię układu. To odejście od typowych schematów klasztornych wskazuje na wyjątkowy status świątyni jako mauzoleum, nie tylko miejsca liturgii.

Kościół pierwotnie zdobiła bogata dekoracja stiukowa, której autorstwo przypisywano niegdyś Pietro Perettiemu. Obecnie teza ta budzi jednak wątpliwości badaczy.

W 1812 roku kościół został ograbiony przez wojska napoleońskie, a po przejęciu Wilna przez władze sowieckie został zamknięty. Dopiero w 1993 roku świątynia została zwrócona Trynitarzom, a od tego czasu prowadzone są intensywne prace restauratorskie. Wnętrze nadal wymaga znacznych działań konserwatorskich, ale odnowiona fasada przywraca dawny blask temu wyjątkowemu zabytkowi barokowej sztuki sepulkralnej.

Po upadku powstania styczniowego w 1864 roku świątynia została przekształcona przez władze carskie w cerkiew, a część wystroju, w tym ołtarze i pomnik nagrobny księcia Aleksandra Sapiehy, została zniszczona. Później dobudowano także nieestetyczną kruchtę, która częściowo zasłania pierwotny fryz fasady.

Z zachowanego wyposażenia warto wymienić późnobarokowe ołtarze, dziś niestety pozbawione większości pierwotnych obrazów i rzeźb. W jednym z nich umieszczono w ostatnich dekadach obraz „Jezu, ufam Tobie”, zaś figura Chrystusa Madryckiego została przeniesiona do kościoła św. Piotra i Pawła.

 Po więcej informacji zapraszamy do tekstu Karola Guttmejera