Helena Modrzejewska po swoją sławę musiała wyjechać z kraju, by na nią zapracować. Zdobyła ją nie tylko nieustanną pracą artystyczną, lecz także – co zaskakujące – fizyczną. Wciąż tylko zastanawia, dlaczego to w Kalifornii jest jedyny pomnik tej wybitnej Polki?
 
Helena Modrzejewska w Anaheim
Kalifornijskie Anaheim powszechnie słynie z pierwszego i najbardziej rozsławionego na świecie Disneylandu, który przyciąga tu również gości z Polski. W Anaheim znajdują się też miejsca i pamiątki związane z jedną z najwybitniejszych polskich aktorek – Heleną Modrzejewską (1840–1909), choć w USA znaną jako Modjeska. I tak też nazwano jeden z tutejszych parków, część kanionu Santiago, czy północny szczyt Góry Saddleback.
 
Modrzejewskiej również został poświęcony najstarszy artefakt w przestrzeni publicznej nie tylko tego trzystutysięcznego miasta, lecz także całego hrabstwa Orange. Aby do niego trafić, trzeba udać się trzy i pół kilometra od Disneylandu na północ i dotrzeć do Pearson Park.
 
Rzeźba Heleny Modrzejewskiej w Kalifornii
W Pearson Park 15 września 1935 r. został wzniesiony wyjątkowy, obdarzony historycznymi i symbolicznymi konotacjami pomnik, który zaliczamy do poloników. Wykonany z tak zwanego sztucznego kamienia składa się z czterech elementów, dwóch strukturalnych i dwóch przedstawiających. Kolisty, schodkowy i asymetryczny postument stanowi podstawę dla otwartej niszy, która współczesnym mogłaby nasuwać skojarzenia z kapsułą. W jej wnętrzu ulokowano główną rzeźbę – naturalnej wielkości postać kobiecą. Na tylnej, wypukłej ścianie owej niszy‑kapsuły umieszczono zaś duże reliefy, przedstawiające cztery postaci, na przemian, męskie i żeńskie z łopatami przy nogach.
 
Całość nasuwa skojarzenia z nurtem w sztuce określanym zbiorczo jako art déco, w sposobie jednak przedstawienia postaci można doszukać się także kubistycznych inspiracji. U polskiego odbiorcy mimowolnie pojawią się też skojarzenia z oprawą rzeźbiarską młodszego o równe 20 lat Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Zwłaszcza postaci z reliefu mogłyby zostać umieszczone w niszach warszawskiego gmachu. Niewątpliwie intrygujący artystycznie, pomnik z Anaheim naszą uwagę przyciąga najmocniej narracją, którą weń wpisano.
 
Główna rzeźba przedstawiona jest w nowożytnej, charakterystycznej dla angielskich monarchiń, szacie z kryzą na szyi, postaci zaś z reliefu ubrane są prosto, ale nowocześnie, w odzież, którą i dziś noszą m.in. ogrodnicy. Skąd ta dysproporcja? Nasze zdumienie wzrośnie jeszcze, gdy odejdziemy parę kroków i spojrzymy na obiekt z szerszej perspektywy. Dostrzeżemy też okalającą monument roślinność, która niewątpliwie nie pojawiła się tam przypadkowo. Angielska królowa na tle palm? O cóż tu chodzi?
 
Eugen Maier-Krieg ‒ twórca pomnika Heleny Modrzejewskiej
Zagadka nie musi długo czekać na rozwiązanie. Jak czytamy na jednej z trzech tablic, umieszczonych na postumencie w 2002 r., główna bohaterka pomnika to „Helena Modjeska”, przedstawiona w roli „Marii, królowej Szkotów”. Dowiadujemy się też, że społeczeństwo Kalifornii postrzegało ją jako „słynną aktorkę dramatyczną, polską patriotkę, pionierkę, zasiedlającą hrabstwo Orange”. Poniżej czytamy również, że „Madame Helena Modjeska założyła kolonię artystyczną w Anaheim w 1876 r.” oraz poznajemy postaci z reliefu. To „czwórka winiarzy, symbolizujących rolniczy charakter pierwszych społeczności Anaheim”.
 
Autorem całego pomnika, ale w wersji surowszej, bez trzech metalowych tablic, był Eugen Maier-Krieg. Urodzony i wykształcony w Niemczech początkowo identyfikował się z nurtami awangardowymi w sztuce, w tym także z kubizmem. Gdy przyjechał do Ameryki, wielki biznes docenił jego talent i rzeźbiarstwo stało się dla niego poboczną aktywnością. Głównie tworzył dla Hollywood, m.in. w filmie Ben-Hur (1959) możemy podziwiać scenografię jego autorstwa, ale ozdabiał też w stylu art déco prywatne domy.
 
Pomnik z Pearson Park zdaje się być realizacją, przy której Maier-Krieg mógł puścić wodze swej fantazji i choć nie powstało dzieło imponujące rozmachem, to niewątpliwie ma dużą wartość artystyczną. A na takie właśnie upamiętnienie zasługiwała Helena Modrzejewska, zwana przez Anglosasów Heleną Modjeską.
 
Helena Modrzejewska w Ameryce
I tu pojawia się pytanie, jak najwybitniejsza z polskich aktorek dramatycznych trafiła do Ameryki? Historia tej podróży doczekała się kilku książek, w tym powieści oraz tekstów publicystycznych i naukowych; znamienne, że duża część z nich ukazała się w Ameryce. W Polsce znacznie więcej powiedziano o losach Henryka Sienkiewicza, który również był członkiem „kolonii Modjeskiej”.
 
 
W połowie XIX w. rozeszła się fama o taniej, żyznej i złotonośnej ziemi i na amerykańskie Zachodnie Wybrzeże ruszyły miliony ludzi. Kierowały nimi nie tylko pobudki ekonomiczne, lecz także chęć zakładania komun i falansterów, czy realizacji potrzeb artystycznych. Rzeczywistość okazała się jednak daleka od utopii.
 
Do Kalifornii planowali też wyruszyć: Henryk Sienkiewicz, Helena Modrzejewska z mężem, Karolem Chłapowskim, Juliusz Sypniewski, Albert Chmielowski, Ignacy Maciejowski-Sewer i Stanisław Witkiewicz. Wszyscy chcieli wyjechać z drobnomieszczańskiej i zniewolonej Warszawy. Natomiast ich zmysły rozpalała wizja samowystarczalnej komuny, w której po pracy mieliby czas na poświęcenie się sztuce, muzyce, literaturze. Z pewnością mieli różne motywacje, niektórzy może i skryte. Niewątpliwie Sienkiewicz pragnął być blisko Modrzejewskiej, aktorka zaś szukała możliwości dalszego rozwoju artystycznego. Chcieli jednak wspólnie kupić farmę i razem pracować na roli. Utworzyli w tym celu grupę, w której podzielono się obowiązkami, zebrano środki, a głównymi sponsorami zostali Helena i Karol. Najmłodsi z uczestników, Sienkiewicz i Sypniewski ruszyli za ocean już zimą 1876 r, aby ułatwić przyjazd reszcie grupy. 
 
Pierwsze gospodarstwo Heleny Modrzejewskiej w Kalifornii
W Ameryce, właśnie w Anaheim, Polacy kupili ziemię i rozpoczęli gospodarowanie. Farma jednak okazała się fiaskiem. Zapowiedzią tego mogła być rejterada Chmielowskiego, Maciejowskiego-Sewera i Witkiewicza, którzy nie przybyli na statek.
 
Miejscowe warunki znacząco odbiegały od nadwiślańskich, a i sami przybysze próbowali jednocześnie godzić obowiązki w polu z działalnością artystyczną. W efekcie do legendy przeszła historia, gdy postanowili zorganizować koncert, ale zaniedbali uprawy, które spaliło kalifornijskie słońce. Kłopoty potęgowała atmosfera zazdrości.
 
W styczniu 1877 r. Helena Modrzejewska wyjechała do San Francisco. Zaczęła uczyć się angielskiego i już 20 sierpnia zadebiutowała na tamtejszych deskach teatralnych. Tego też dnia, parafrazując Mickiewicza, umarła Modrzejewska, a narodziła się Modjeska, najwybitniejsza aktorka szekspirowska Ameryki drugiej połowy XIX w.
 
Polska farma przetrwała do lata 1878 r., gdy większość jej twórców powróciła do kraju pod zaborami.
 
Modrzejewska – legenda za życia, legenda po śmierci
Porcelana, kosmetyki, kapelusze, żakiety, ale i szczyt wzgórza, kanion czy park nazwano Modjeska – od amerykańskiej wersji nazwiska Modrzejewska. Nie jest to bynajmniej trend sprzed dekad, bo i dziś w Stanach Zjednoczonych kupimy cukierki albo rower Modjeska. To zaś może przywołać analogie z koncepcją „miejsc pamięci” Pierra Nory, który za takowe postrzegał nie tylko dzieła małej i dużej architektury, lecz także organizacje czy byty symboliczne, dzięki którym pamięć o przeszłości, a więc konkretnym wydarzeniu lub osobie, żyje i promieniuje na współczesnych. Trudno o tym nie pomyśleć, stojąc w Anaheim przy jedynym (!) chyba na świecie pomniku Heleny Modrzejewskiej.
 
Helena Modrzejewska po swoją sławę musiała wyjechać z kraju, by na nią zapracować. Zdobyła ją nie tylko nieustanną pracą artystyczną, lecz także – co zaskakujące – fizyczną. Wciąż tylko zastanawia, dlaczego to w Kalifornii jest jedyny pomnik tej wybitnej Polki?
 

1935

Eugen Maier-Krieg (malarka; Niemcy, USA)

Andrzej Goworski, Marta Panas-Goworska