Pomnik węgierskich obrońców twierdzy Przemyśl w Budapeszcie stanowi monumentalne upamiętnienie poświęcenia żołnierzy, którzy bronili na początku I wojny światowej zarówno twierdzy Przemyśl, jak i drogi Armii Rosyjskiej do Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Budapesztu. Twierdza, jedna z największych w Europie, miała bowiem kluczowe znaczenie strategiczne w systemie obrony Austro-Węgier przeciwko inwazji rosyjskiej. Oblężenie, które rozpoczęło się we wrześniu 1914 r. i z krótką przerwą w drugiej połowie października 1914 r. trwało aż do marca 1915, zalicza się do najdłuższych w annałach wojennych. Wśród obrońców było wielu Węgrów, w tym żołnierzy pochodzących z okolic Nagykáty i Tapiomontu. Wraz z poddaniem  twierdzy do niewoli trafiło 9 generałów, 93 oficerów sztabowych, 2204 oficerów i 113 890 żołnierzy szeregowych. Niedługo później, 31 maja, wojska austro-węgierskie i niemieckie ponownie zaatakowały i odbiły twierdzę. Chociaż żołnierze węgierscy nie byli jedynymi jej obrońcami, to ich udział był znaczącą i bohaterski.

Koncepcja uczczenia poświęcenia obrońców Twierdzy Przemyśl narodziła się jeszcze podczas działań wojennych. Twórca pomnika Szilárd Sződy wspominał: „Rozważanie idei wzniesienia monumentu w Przemyślu rozpoczęliśmy wraz z dowództwem zamku i miejscowymi władzami już po pierwszym oblężeniu. Zostałem wówczas powołany do opracowania projektu, który miał w dostojny sposób oddać chwałę wyzwolenia, a także zalecono, aby dyrekcja zamku uwieczniła ten projekt na płaskorzeźbie. Opracowałem zatem plan oraz modele tablic dla dowództwa, przewidując ich realizację po całkowitym wyzwoleniu twierdzy”. W roku 1925 utworzono komisję do spraw wzniesienia pomnika. Obok działań organizacyjnych, jej członkowie uznali motyw lwa za najbardziej odpowiedni do godnego upamiętnienia wydarzeń przemyskich. Dnia 17 sierpnia 1927 r. Przemyski Komitet Pamięci uzyskał zezwolenie od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na rozpoczęcie zbiórki funduszy na realizację tego przedsięwzięcia. W 1930 r., po zgromadzeniu odpowiednich środków, Komitet nie zdecydował się na przyjęcie wcześniejszego projektu, ale ogłosił konkurs na koncepcję pomnika. W konkursie wzięło udział 17 artystów, którzy przedstawili łącznie 24 projekty. Komisja konkursowa ograniczyła udział zgłaszanych projektów wyłącznie do tych artystów, którzy walczyli w I wojnie światowej. Pomimo szerokiej gamy propozycji, żaden z projektów nie został pierwotnie zaakceptowany przez komisję oceniającą. W związku z tym do dalszej konsultacji zaproszono sześciu artystów, wśród których znalazł się Szilárd Sződy, a także Károly Cser, Viktor Vass, György Nemes, Lajos Petri, István Gách.

Realizacja pomnika Obrońców Twierdzy Przemyśl nabrała tempa po oficjalnym zatwierdzeniu projektu autorstwa Szilárda Sződy’ego. Z projektu wyłączono jedynie wizerunki dowódców twierdzy. Uroczyste odsłonięcie monumentu miało miejsce 13 listopada 1932 r. i zgromadziło liczne grono wybitnych gości, w tym ministra finansów Bélę Imrédy’ego oraz burmistrza Aladára Huszára. Lokalizacja pomnika nie była przypadkowa, umieszczony został przed domem dowódcy twierdzy Przemyśl Arpada Tamásyego. To do niego miał się zwrócić rosyjski dowódca generał Leonnid Artamonow mówiąc „Pana oddziały walczyły jak lwy, a ekscelencja jest lwem lwów”.

Opis pomnika

Pomnik w formie pełnoplastycznej, żeliwnej figury lwa usytuowanej na wysokim kamiennym cokole. Figura ryczącego lwa ukształtowana jest dynamicznie. Lekko uniesiony, stawia przednie łapy na lufie armatniej i sztandarze leżących na drewnianych umocnieniach ziemnego wału przemyskiej twierdzy, obok widoczny jest złamany pień dębu. Na czterech bokach postumentu znajdują się ryte inskrypcje wypełnione złotą farbą: PRZEMYŚL, a od strony Dunaju: PRZEMYŚL / 1914-1915 //.

Napis na cokole pomnika: PRZEMYSL VÁRÁBAN / HŐSI HALÁLT / MAGYAR VÉREINK / DICSŐ / EMLÉKEZETÉRE / EMELTÉK / A BAJTÁRSAK / A SZÉKESFŐVÁROS / KÖZÖNSÉGÉNEK / TÁMOGATÁSÁVAL / 1932 / „KÜZDTENEK / OROSZLÁNKÉNT” / MAGYARORSZÁG / VÁRKAPUJÁBAN / LEGYEN A PÉLDA / ÖRÖK. //.

Od strony Dunaju u stóp cokołu umieszczona pod kątem tablica z 2000 r. z inskrypcją rytą: TISZTELETTEL ÉS KEGYELETTEL / PRZEMYSL VÁRÁBAN HŐSI HALÁLT HALT / MAGYAR VÉREINK EMLÉKEZETÉRE / 1915-2000 / HONVÉDELMI MINISZTÉRIUM / A MAGYAR MILLENNIUM KORMÁNYBIZTOS HIVATAL / PRO LIBERTATE ALAPÍTVÁNY //. Swego czasu istniał jeszcze kamienny wieniec przymocowany do cokołu oraz miejsce, gdzie w czasie uroczystości państwowych można było wieszać wieńce pamiątkowe

Decyzją Zgromadzenia Stołecznego z 28 września 2011 r. park wokół pomnika nosi imię Gézy Gyóni, poety, jednego z obrońców twierdzy.

Symbolika pomnika

Rzeźba łączy w sobie realizm z elementami stylizacji, charakteryzuje się dbałością o detale, takie jak realistycznie odwzorowana muskulatury lwa czy drobiazgowe oddanie struktury zniszczonych fortyfikacji.

Lew, uniwersalny symbol siły, odwagi i niezłomności, w kontekście pomnika stanowi personifikację męstwa obrońców twierdzy Przemyśl, nawiązując do słów wypowiedzianych przez rosyjskiego generała do dowódcy twierdzy. Zdeptanie przez lwa fortyfikacji odnosi się nie tylko do ich fizycznej destrukcji spowodowanej oblężeniem, ale również do symbolicznego poświęcenia obrońców. Ta część kompozycji podkreśla, że zwycięstwo ducha i przetrwanie w obliczu przeciwności mają głęboki wpływ na przyszłe pokolenia, przypominając im o ogromnej cenie zapłaconej przez żołnierzy za wolność i suwerenność. Drewniany wał, lufa armaty i flaga oraz złamany dąb - te detale nie tylko wzbogacają jego estetykę, ale również wnoszą dodatkowe warstwy znaczeniowe. Drewniany wał symbolizuje obronne konstrukcje twierdzy, lufa armaty - gotowość do walki, a flaga przy przedniej nodze lwa jest odzwierciedleniem patriotyzmu i dumy narodowej. Złamany dąb symbolizuje tragiczne zakończenie bohaterskiej obrony twierdzy i ofiarę oraz poświęcenie żołnierzy. Razem te elementy stanowią hołd dla odwagi żołnierzy i ich niezachwianego ducha.

Twórca pomnika

Szilárd Sződy (1878-1939), rzeźbiarz urodzony w Nagykácie, szkołę średnią ukończył w Budapeszcie, a następnie studiował w Państwowej Szkole Sztuk Stosowanych. W 1914 powołany do wojska, trafił do twierdzy Przemyśl jako podporucznik. Podczas pobytu w twierdzy Sződy stworzył 48 tablic z przedstawieniami oficerów służących w twierdzy. Artysta doczekał się nawet pracowni w oblężonym Przemyślu. Mimo że jego prace zostały skonfiskowane przez Rosjan, udało mu się zachować gipsowe odlewy. Znajdują się obecnie w Muzeum Historii Wojska w Budapeszcie. Prawdopodobnie miały znaleźć się na pomniku obrońców Przemyśla, którego projekt zlecił jeszcze w 1915 r. zastępca burmistrza miasta. Po upadku twierdzy Szilárd Sződy trafił na 38 miesięcy do rosyjskiej niewoli, a następnie został zesłany na Syberię. W tym czasie zrealizował około 180 akwarel i 200 tablic, dokumentujących życie obozowe. W 1918 r. udało mu się powrócić do ojczyzny. W latach 20. i 30. realizował m.in. kompozycje pomnikowe, plakiety, pomniki cmentarne. Od 1921 był również nauczycielem plastyki w Kolegium Nauczycielskim w Budapeszcie.