Lwów, miasto o bogatej historii i niezwykłym dziedzictwie kulturowym, w okresie II Rzeczypospolitej pełnił szczególną funkcję jako miejsce, w którym krzyżowały się wpływy polskie, ukraińskie i żydowskie. W latach 1918-1939, kiedy Lwów był częścią odrodzonego państwa polskiego, stał się jednym z głównych centrów kulturalnych i edukacyjnych kraju. W tym czasie pojawiło się wiele pomników, które nie tylko upamiętniały ważne postacie i wydarzenia, lecz także symbolizowały narodową tożsamość Polaków, przypominając o historii i wartościach kluczowych dla mieszkańców miasta. W przestrzeni miejskiej II Rzeczypospolitej znajdowało się około 20 pomników związanych z Polakami. Charakterystyczne jest, że poza „Świtezianką”, która upamiętniała jednak Adama Mickiewicza, miasto nie miało pomników dedykowanych zasłużonym kobietom związanym ze Lwowem. Te odnaleźć można jedynie na cmentarzach i w murach świątyń.

1. Pomnik Adama Mickiewicza
Pomnik Adama Mickiewicza to jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli Lwowa okresu międzywojennego. Został odsłonięty w 1904 roku, jeszcze przed przyłączeniem miasta do Polski i szybko zyskał status jednego z najważniejszych miejsc pamięci. Autorem projektu był Antoni Popiel, który zaprojektował pomnik jako 21-metrową kolumnę zwieńczoną postacią poety oraz płaskorzeźbami symbolizującymi inspirację poetycką i duchową Mickiewicza. Pomnik miał przypominać Polakom o wartościach patriotycznych i sile ducha narodowego.

W okresie II Rzeczypospolitej pomnik Mickiewicza pełnił również funkcję miejsca spotkań społecznych i patriotycznych uroczystości, które wzmacniały poczucie tożsamości narodowej wśród mieszkańców miasta.

2. Pomnik Józefa Piłsudskiego
Pomnik Józefa Piłsudskiego był jednym z najważniejszych symboli II Rzeczypospolitej we Lwowie. Pomnik przedstawiający Piłsudskiego w wojskowym płaszczu został zaprojektowany przez rzeźbiarza Tadeusza Breyera i odsłonięty w 1936 roku. Umieszczono go na Placu Strzeleckim, nieopodal Akademii Medycznej.
Pomnik Piłsudskiego był szczególnym miejscem upamiętnienia dla lwowian i stał się miejscem licznych uroczystości związanych z wydarzeniami narodowymi oraz rocznicami państwowymi. Niestety, po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną w 1939 roku, pomnik został zniszczony przez radzieckie władze, co miało symbolizować koniec polskiego wpływu w mieście.

3. Pomnik Jana III Sobieskiego
Pomnik Jana III Sobieskiego, upamiętniający króla Polski, który urodził się na terenie dawnego województwa ruskiego, jest kolejnym z symboli Lwowa. Pomnik zaprojektowany przez rzeźbiarzy Tadeusza Barącza i Juliana Markowskiego został pierwotnie odsłonięty w 1898 roku na placu Akademickim, jednak po II wojnie światowej, w 1950 roku, został przeniesiony do Gdańska.
W okresie międzywojennym pomnik Sobieskiego był jednym z najważniejszych symboli Lwowa, przypominającym o historycznym związku Polski z miastem i rolą króla Jana III Sobieskiego w obronie Europy przed najazdami tureckimi. Monument często stawał się miejscem uroczystości patriotycznych.

4. Pomnik Obrońców Lwowa (Cmentarz Orląt)
Cmentarz Orląt Lwowskich to miejsce pochówku polskich żołnierzy i młodzieży, którzy walczyli w obronie Lwowa w latach 1918-1919. W okresie II Rzeczypospolitej stał się jednym z najważniejszych miejsc pamięci narodowej, a sam cmentarz zyskał monumentalny charakter. Władze miasta oraz organizacje kombatanckie zainwestowały wiele środków, aby uczynić Cmentarz Orląt symbolicznym miejscem pamięci.
Na terenie cmentarza powstały m.in. monumentalny łuk triumfalny oraz kaplica, a groby zostały rozmieszczone w sposób przypominający militarne formacje. Cmentarz Orląt był miejscem licznych ceremonii patriotycznych oraz miejscem odwiedzin zarówno mieszkańców, jak i turystów, którzy chcieli oddać hołd poległym.

5. Pomnik Franciszka Smolki
Pomnik Franciszka Smolki, znanego polityka i patrioty, był jedną z ważniejszych inicjatyw upamiętniających zasłużonego lwowianina w okresie II Rzeczypospolitej. Smolka był postacią wyjątkową, zaangażowaną w walkę o prawa narodowe i społeczne Polaków w czasie zaborów. Był m.in. przewodniczącym austriackiej Rady Państwa, co uczyniło go symbolem politycznej niezłomności oraz orędownikiem sprawy polskiej na arenie międzynarodowej.
Pomnik, autorstwa rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego, został odsłonięty w 1913 roku na Wysokim Zamku, które to miejsce Smolka szczególnie cenił. Na monumencie przedstawiono Smolkę stojącego z wyciągniętą ręką w geście przemawiającego męża stanu, a jego postura symbolizowała odwagę i determinację w walce o wolność i sprawiedliwość.
W okresie II Rzeczypospolitej miejsce to było popularne zarówno wśród lwowian, jak i turystów. Pomnik Franciszka Smolki, podobnie jak wiele innych, zniknął z krajobrazu Lwowa po II wojnie światowej.

6. Pomnik Jana Kilińskiego
Pomnik Jana Kilińskiego, legendarnego bohatera insurekcji kościuszkowskiej i symbolu patriotyzmu ludu polskiego, również znalazł swoje miejsce we Lwowie w okresie II Rzeczypospolitej. Jan Kiliński, warszawski szewc, który odegrał kluczową rolę w walce o niepodległość Polski, stał się dla lwowian uosobieniem ducha walki i determinacji zwykłych ludzi w dążeniu do wolności.
Pomnik, odsłonięty w 1921 roku, powstał z inicjatywy lokalnych środowisk patriotycznych jako wyraz hołdu dla ludowego bohatera. Projekt wykonał znany rzeźbiarz Tadeusz Barącz, który przedstawił Kilińskiego w dynamicznej pozie, z uniesioną szablą, co symbolizowało jego nieugiętość i gotowość do walki. Rzeźba stanęła w dzielnicy zamieszkanej głównie przez rzemieślników i robotników.
Pomnik Jana Kilińskiego był miejscem uroczystości patriotycznych w rocznice powstania kościuszkowskiego. Przyciągał uwagę zarówno mieszkańców, jak i odwiedzających miasto.
Zobacz więcej o pomniku w tekście Agnieszki Bukowczan-Rzeszut

7. Pomnik ku czci poległych żołnierzy 5 Pułku Artylerii Polowej
Pomnik ku czci poległych żołnierzy 5 Pułku Artylerii Polowej we Lwowie był ważnym elementem upamiętniającym ofiarność i poświęcenie żołnierzy tego pułku. Został odsłonięty w 1928 roku, w dziesiątą rocznicę powstania pułku, na terenie koszar przy ulicy Łyczakowskiej.
Niestety, po II wojnie światowej, w wyniku zmian politycznych i administracyjnych, pomnik został zniszczony, a jego pozostałości usunięto.

8. Pomnik Stanisława Jabłonowskiego
Pomnik Stanisława Jabłonowskiego we Lwowie był najstarszym świeckim monumentem w mieście, upamiętniającym hetmana wielkiego koronnego, który w 1695 roku obronił Lwów przed najazdem tatarskim.
Rzeźba, wykonana z piaskowca, przedstawiała hetmana w ceremonialnej zbroi, trzymającego w prawej ręce buławę, a w lewej płaszcz opadający na ziemię, co stanowiło wsparcie konstrukcyjne posągu.
Pierwotnie pomnik znajdował się w kolegium jezuitów, jednak po zajęciu Lwowa przez Austrię został obalony. W 1859 roku rzeźbę odnaleziono i po publicznej zbiórce w 1861 roku ustawiono na głównej ulicy miasta, znanej później jako Wały Hetmańskie.
W 1932 roku pomnik przeniesiono na skwer przy placu Trybunalskim, w pobliżu kościoła jezuitów, gdzie stał do 1944 roku. Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną pomnik zniknął w nieznanych okolicznościach.

9. Pomnik Obrońców Lwowa przy Politechnice
Pomnik Obrońców Lwowa przy Politechnice Lwowskiej był ważnym miejscem pamięci, upamiętniającym studentów i pracowników uczelni poległych w walkach o Lwów w latach 1918-1920. Odsłonięty 22 listopada 1925 roku, pomnik znajdował się w ogrodzie Politechniki od strony ulicy Zacharewicza.
Projekt monumentu autorstwa Wincentego Rawskiego przedstawiał płaskorzeźbę archanioła oraz rzeźbę orła z młodymi na szczycie. Na odwrocie pomnika umieszczono tablicę z nazwiskami poległych. Inicjatywę budowy pomnika wsparli profesorowie i rektorzy Politechniki Lwowskiej, finansując jego powstanie.
Niestety, pomnik nie przetrwał do naszych czasów. Został zniszczony po II wojnie światowej, a jego ślady zatarte celowo i bezwzględnie.

10. Pomnik Kornela Ujejskiego
Pomnik Kornela Ujejskiego to popiersie upamiętniające wybitnego polskiego poetę romantycznego, autora m.in. „Chorału” („Z dymem pożarów”). Monument został odsłonięty 8 grudnia 1901 roku we Lwowie, przed Kasynem Miejskim przy ulicy Akademickiej. Autorem rzeźby był lwowski artysta Antoni Popiel.
Po II wojnie światowej, w 1950 roku, pomnik przekazano Polsce. Początkowo trafił do depozytu pamiątek narodowych w warszawskim parku w Wilanowie. 27 listopada 1956 roku przeniesiono go do Szczecina, gdzie stanął na placu Zwycięstwa, obok Bramy Portowej. Oficjalne odsłonięcie w nowym miejscu nastąpiło 9 grudnia 2006 roku, w 105. rocznicę odsłonięcia pierwotnego pomnika.
Pomnik przedstawia popiersie Kornela Ujejskiego wykonane z brązu, osadzone na granitowym cokole. Na cokole znajduje się brązowa lira z rozerwanymi kajdanami, symbolizująca wyzwalającą moc poezji oraz tytułowa stronica „Chorału”. Z przodu cokołu widnieje napis „Kornel Ujejski”, a z tyłu cytat: „Narodzie mój bądź szczęśliwy”.

11. Pomnik Agenora Gołuchowskiego
Pomnik Agenora Gołuchowskiego we Lwowie upamiętniał wybitnego polityka i namiestnika Galicji, który pełnił tę funkcję w latach 1849-1859, 1866-1868 oraz 1871-1875. Monument został odsłonięty w 1901 roku na skraju Ogrodu Miejskiego (dawnego Ogrodu Jezuickiego), u wylotu ulicy Trzeciego Maja, obecnie znanej jako ulica Listopadowego Czynu.
Autorem pomnika był rzeźbiarz Julian Markowski. Monument przedstawiał postać Agenora Gołuchowskiego w dostojnej pozie, symbolizując jego zasługi dla regionu. Pomnik stał się jednym z charakterystycznych elementów lwowskiego krajobrazu miejskiego.
Po II wojnie światowej, w wyniku zmian politycznych i administracyjnych, pomnik został zdemontowany przez władze sowieckie. Obecnie w miejscu, gdzie niegdyś stał, znajduje się park imienia Iwana Franki.

12. Pomnik Aleksandra Fredry
Pomnik Aleksandra Fredry, upamiętniający wybitnego polskiego komediopisarza, został odsłonięty we Lwowie w 1897 roku. Autorem rzeźby był rzeźbiarz Leonard Marconi. Monument przedstawiał Fredrę siedzącego na fotelu, z zamyślonym wyrazem twarzy, co symbolizowało jego twórczą postawę jako autora licznych komedii i utworów satyrycznych.
Pomnik stał we Lwowie aż do II wojny światowej, kiedy to w 1950 roku został przeniesiony do Wrocławia, gdzie ustawiono go na placu Uniwersyteckim (obecnie placu Aleksandra Fredry). Decyzja o przeniesieniu pomnika była częścią szerszych działań przesiedleńczych, które miały miejsce po zmianie granic Polski.
Pomnik Aleksandra Fredry przedstawia pisarza siedzącego na ozdobnym fotelu w dostojnej, zamyślonej pozie. Fredro ubrany jest w elegancki frak, z jedną nogą założoną na drugą, a w dłoniach trzyma notatnik i pióro, symbolizujące jego twórczą działalność. Twarz pisarza jest spokojna i skupiona, a całość oddaje atmosferę intelektualnej zadumy. Fotel, na którym siedzi Fredro, zdobiony jest w stylu klasycystycznym, co nadaje pomnikowi elegancji i powagi.

13. Pomnik Bartosza Głowackiego
Pomnik Bartosza Głowackiego we Lwowie przedstawiał postać słynnego chłopskiego bohatera z okresu insurekcji kościuszkowskiej, uchwyconego w dynamicznej, bojowej pozie. Głowacki trzymał w rękach pikę, co symbolizowało jego odwagę i czyn w Bitwie pod Racławicami, gdzie zasłynął jako bohater. Rzeźba była pełna ekspresji, a postać Głowackiego ubrana była w prosty strój chłopski, co podkreślało jego pochodzenie i oddanie sprawie narodowej. Całość pomnika emanuje siłą i patriotycznym zapałem, co było głównym przesłaniem tej kompozycji.
Zobacz więcej o pomniku w tekście Doroty Janiszewskiej-Jakubiak

14. Pomnik Teofila Wiśniowskiego i Józefa Kapuścińskiego
Pomnik upamiętniał Teofila Wiśniowskiego i Józefa Kapuścińskiego, działaczy niepodległościowych, symbolizując ich ofiarność w walce o wolność.
Zobacz więcej o pomniku w tekście Doroty Janiszewskiej-Jakubiak

________________________________________
Inne obiekty o charakterze pomnikowym
Kolumna św. Jana z Dukli, plac Bernardyński Kolumna św. Jana z Dukli, wzniesiona w 1736 roku przez wojewodę wołyńskiego Seweryna Michała Rzewuskiego, upamiętnia bernardyna, który według tradycji uratował Lwów przed najazdem tatarskim. Autor rzeźby to prawdopodobnie Sebastian Fesinger lub Tomasz Huter. Figura świętego została usunięta w latach 50. XX wieku.

Fontanna Świtezianka, plac Halicki Fontanna „Świtezianka”, przedstawiająca nimfę z ballady Adama Mickiewicza, powstała w 1880 roku  w miejscu dawnej studni, a autorem był Tadeusz Błotnicki. W jej miejscu umieszczona została w latach 50. rzeźba przedstawiająca chłopca,  a następnie  na początku lat  70. abstrakcyjną rzeźbę „Mniszek lekarski” w latach 70. XX wieku, jednak została ona usunięta  podczas  prac archeologicznych i budowlanych i po ich zakończeniu w 2023 nie wróciła na swoje miejsce. Zarys lokalizacji XIX wiecznej fontanny zaznaczono na bruku

Pomniki we Lwowie w okresie II Rzeczypospolitej pełniły funkcję nie tylko miejsc pamięci, ale także symboli narodowej tożsamości Polaków, podkreślając związki miasta z historią Polski. Stanowiły one ważne elementy przestrzeni miejskiej, które upamiętniały zarówno postacie literackie, bohaterów narodowych, jak i lokalne wydarzenia. Choć wiele z nich zostało zniszczonych lub przeniesionych po II wojnie światowej, ich historia nadal stanowi integralną część lwowskiego dziedzictwa i przypomina o trudnych, lecz pełnych nadziei latach II Rzeczypospolitej.

Opr. Bartłomiej Gutowski