Roska świątynia na Białorusi kryje w sobie wiele zabytków, ale swoją sławę zawdzięcza przede wszystkim cudownej rzeźbie Chrystusa Frasobliwego.

Roś i jej właściciele

Miasteczko Roś położone jest nieopodal Wołkowyska, ok. 65 km na południowy wschód od Grodna, w historycznym powiecie wołkowyskim województwa nowogródzkiego przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Założone jako miasto prywatne, ośrodek dóbr roskich, było własnością kolejno: Chodkiewiczów, Hlebowiczów, Ogińskich, Sapiehów, Potockich i Branickich.

Roska świątynia i historia jej budowy

Pierwszy kościół w Rosi ufundował ok. 1580 r. kasztelan wileński Hieronim Jerzy Chodkiewicz, następny zbudowano ze środków  Marcjana Aleksandra Ogińskiego, kanclerza wielkiego litewskiego w roku 1682 lub 1685. Obydwa były drewniane, na planie krzyża, z bogatym wyposażeniem. Budowa obecnej świątyni ma historię długą i skomplikowaną. Już od lat 40. XVIII w. Sapiehowie przygotowywali się do budowy murowanego kościoła, który ostatecznie został wystawiony dopiero w 1807 r.

Architekturę roskiej świątyni ‒ jako twórcze i oryginalne rozwiązanie przestrzenne – można próbować połączyć z twórczością Jana Chrystiana Kamsetzera (1753‒1795), czołowego przedstawiciela pierwszej fazy klasycyzmu stanisławowskiego. Cechuje ją pewien dystans wobec dokonań tego architekta z końca XVIII w.; jest syntetyczna, redukująca, upraszczająca. Ujawnia się to w surowej prostocie form i niemal całkowitej rezygnacji z dekoracji architektonicznej. Projekt kościoła w Rosi należy uznać za kompozycję harmonijną a jednocześnie surową, jest to rozwiązanie awangardowe przełomu wieków XVIII i XIX. Wnętrze zaś roskiej świątyni kryje co najmniej kilka zabytków wysokiej klasy artystycznej.

Rzeźba Chrystusa Frasobliwego w Rosi

Kościół roski jest sanktuarium cudownej figury Chrystusa Frasobliwego. Przedstawia ona szczupłą, przygarbioną postać siedzącą na okrągłym kamieniu, z głową wspartą na prawej ręce, o brzydkiej, pospolitej a zarazem wyrazistej i ekspresyjnej twarzy. W dokumentach źródłowych można przeczytać, że statua była sprowadzona „z góry Libanu”. Nie udało się potwierdzić tak egzotycznego pochodzenia rzeźby, można natomiast przypuszczać, że powstała ona na przełomie XVI i XVII w.

Już na samym początku wieku XVII znajdowała się w roskim kościele, początkowo w kruchcie, następnie ustawiono ją przy jednym z ołtarzy. Natomiast 14 czerwca 1772 r., wśród licznie zgromadzonego duchowieństwa, zaproszonych gości i miejscowej ludności, odbyło się uroczyste przeniesienie słynącej cudami figury do głównego ołtarza.

W archiwum parafialnym zachowała się sporządzona przez proboszcza ks. Symeona Moczarskiego w 1745 r. „Księga łask w cudownej statui Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa w kościele roskim przez lat wiele słynącej i od wielu wiernych Jego w ostatniej potrzebie do Jego udających się doznanych”. Zawiera ona również spis blisko 300 wotów ofiarowanych cudownej figurze. Wśród nich znajduje się wzmianka o srebrnej tabliczce z malowanym przedstawieniem Chrystusa przy kolumnie z klęczącym przed Nim szlachcicem. Powstała ona w 1770 r. z polecenia Tomasza Grzymały, skarbnika powiatu wołkowyskiego i do dzisiaj wisi na ołtarzu.

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem

Ołtarz boczny w kaplicy wschodniej został zaprojektowany tak, by w polu głównym pomieścił przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem namalowane temperą na lnianym płótnie naciągniętym na deskę. Ten wysokiej klasy artystycznej obraz, prawdopodobnie wykonany w warsztacie weneckim, jest interesujący z różnych względów. Ciekawe są nie tylko przedstawione na nim tkaniny, rzeźbione tło czy subtelna uroda Madonny, lecz także sposób przedstawienia Dzieciątka. Jego ułożenie, z opuszczoną luźno rączką nie jest często spotykane.

Srebrna sukienka, prawie w całości pokrywająca malowidło, powstawała w dwóch etapach ‒ na drugą ćwierć XVII w. datuje się szatę Matki Boskiej i Dzieciątka, ich aureole z koronami i ażurowe narożniki obrazu. Natomiast z czwartej ćwierci XVII w. pochodzą elementy pokrywające tło przedstawienia. W 1997 r. obraz został poddany gruntownej konserwacji ze środków Pełnomocnika Rządu ds. polskiego dziedzictwa kulturalnego za granicą.

Rzeźba Pięknej Madonny

W kościelnej zakrystii znajduje się rzeźba Pięknej Madonny o cechach gotyckich, której czas powstania budził wiele wątpliwości. Przypuszczano, że powstała na początku wieku XVII – wtedy mogła być tożsama z wymienianą w inwentarzach figurą Matki Boskiej Loretańskiej, notowanej w kościele już w 1633 r. O wiele bardziej prawdopodobna jednak jest propozycja jej datowania to początek XX w.

Rzeźba jest świadomą kopią gotyckich Pięknych Madonn i zapewne repliką wspomnianej figury z Loreto we Włoszech. Wyrzeźbiono ją wraz z nieodpowiadającym stylistycznie cokołem i od razu pomalowano białą farbą olejną kładzioną bezpośrednio na drewnie.

Nagrobek Zofii z Paców primo voto Potockiej secundo voto Niesiołowskiej (1782‒1856)

Na szczególną uwagę zasługuje okazały, rzeźbiony nagrobek stojący w jednej z kościelnych kaplic, wykonany z trzech rodzajów żyłkowanego marmuru. Ukazuje zmarłą starszą kobietę leżącą na wspartym na lwich łapach empirowym łożu, ustawionym na wysokim cokole. Postać okryta jest drapowaną kapą z frędzlami, spływającą miękko na część cokołową, o którą oparta została dwudzielna tarcza herbowa pod koroną hrabiowską, z herbem Korzbok, drugiego męża zmarłej, generała Ksawerego Niesiołowskiego oraz Gozdawą Paców.

Nagrobek został wykonany w 1888 r. na zlecenie Ludwiki Sapieżyny, która w ten sposób chciała upamiętnić swoją ukochaną ciotkę. Zapewne to na jej życzenie rzeźbiarz powtórzył formę nagrobka Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej z kościoła Santa Croce we Florencji, dłuta Lorenzo Bartoliniego (1844).

Wykonawcą roskiego pomnika był Giulio Moschetti (1849‒1909), bardzo sprawny rzeźbiarz-barokista. Znane są jego grupy rzeźbiarskie dekorujące fontanny – Prozerpiny w Katanii (1904) czy Artemidy i Aretuzy w Syrakuzach (1906) ‒ przywodzące na myśl wspaniałe realizacje Gian Lorenzo Berniniego. Moschetti w swych pracach wykorzystywał nowy, rewolucyjny na początku XX w. materiał, jakim był cement; jednak jego wczesne prace powstawały w marmurze.

Nagrobek Zofii Niesiołowskiej jest na terenie grodzieńszczyzny jedynym znanym, istniejącym obiektem, który został wykonany w Rzymie (1881) i przewieziony (1886) na teren obecnej Białorusi. Doskonale oddana w marmurze postać leżącej zmarłej w pełni reprezentuje realistyczne tendencje charakterystyczne dla sztuki końca XIX w.