Ciekawą grupę wśród XIX-wiecznych rezydencji na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowią obiekty kształtowane według projektów (lub precyzyjnych wskazówek) właściciela. Do najważniejszych przykładów wiodącej roli zleceniodawcy w wyborze form architektonicznych należą dzieje przebudowy pałacu w Wojtkuszkach. Siedziba była jednocześnie miejscem rezydowania, przechowywania i eksponowania rodowych archiwaliów oraz dzieł sztuki, a także funkcjonowania atelier fotograficznego, które rozsławiło dobra Kossakowskich.

Dzieje rezydencji Kossakowskich
Majątek wojtkuski od XV wieku należał do Kieżgajłów. W kolejnym stuleciu - wskutek małżeństwa przedstawicielki powyższego rodu - stał się własnością Zawiszów, a w późniejszym okresie przeszedł w ręce Skorulskich. Szczególnie interesująco przedstawiała się faza związana z kolejnymi właścicielami, którą zapoczątkował zakup dóbr w 1764 roku przez Michała Kossakowskiego, wojewodę witebskiego i przyszłego kawalera Orderu Orła Białego. Nabywca przyczynił się do rozwoju ośrodka, między innymi poprzez fundację murowanego kościoła.

Zachowała się stosunkowo duża ilość przekazów dotyczących wyglądu głównej siedziby w Wojtkuszkach sprzed neogotyckiej przebudowy. Najważniejsze informacje zostały zawarte w inwentarzu spisanym w 1814 roku oraz w relacjach członków familii. Na terenie miasteczka wyróżniały się aleje łączące najważniejsze elementy układu urbanistycznego. Jedna z nich prowadziła do dziedzińca flankowanego przez stajnię i skarbiec, w pobliżu których znajdowały się spichlerz i dwie sadzawki. Kolejna, obsadzona lipami, wiodła do zabudowań gospodarczych poprzedzających teren należący do rezydencji. Wjazd do założenia pałacowego posiadał bogatą oprawę, zapewnioną między innymi przez bramę z słupkami zwieńczonymi figurami lwów, za którą rozciągała się aleja świerkowa wiodąca do siedziby Kossakowskich. Drewniana budowla posiadała regularną formę architektoniczną: miała rzut prostokąta z centralnymi ryzalitami w obu fasadach (frontowej i ogrodowej). Symetrię bryły zaburzał jedynie ryzalit boczny. Obiekt był parterowy, z dodatkową kondygnacją nadbudowaną nad ryzalitowaną partią środkową. Wejście na osi, przez ganek, prowadziło do sieni, za którą znajdował się główny salon z widokiem na ogród, przeznaczony do podejmowania gości. Z ważniejszych pomieszczeń wspomnieć można kancelarię, bibliotekę, archiwum, apteczkę, a także sypialnie poszczególnych domowników. Paradny charakter posiadała między innymi jadalnia, której ściany zdobiła galeria portretowa z wizerunkami polskich królów. Wraz z rozwojem budownictwa o formach historyzujących i wzrostem znaczenia Kossakowskich konieczne stało się wzniesienie nowej, murowanej siedziby - o większej skali i modnej stylistyce.

Nowa siedziba, czyli pałac neogotycki
Przebudowę rezydencji przeprowadzono w latach 1857-1862 (jakkolwiek w 1860 roku inwestycja była na tyle zaawansowana, że kładziono już tynki). Za prace odpowiedzialny był Bonifacy Pawłowski, który w rzeczywistości realizował projekty autorstwa właściciela majątku - architekta-amatora Stanisława Kossakowskiego. Syn arystokraty, hr. Stanisław Kazimierz Korwin-Kossakowski, opisał inwestycję słowami: „[modyfikacja] starego pałacu [została przeprowadzona] według planów narysowanych i od dawna wystudiowanych przez mego ojca. Jedna część pałacu zbudowana jest w stylu pseudogotyckim, druga zaś imituje styl romański”. W powyższych słowach uchwycono różnorodność i malowniczość bryły, wywołującej skojarzenia z budownictwem średniowiecznym. Jedną z głównych cech wielkoskalowej rezydencji wojtkuskiej była gradacja wysokości i sposobu ukształtowania poszczególnych części, dzięki którym widoczne były liczne uskoki, cofnięcia elewacji bądź ryzality - czyli rozwiązania sugerujące wielofazowość budowli (na przykład sukcesywne dostawianie nowych partii o innym wykroju okien). Pałac był jedną z późnych realizacji w fazie tzw. wczesnego, „romantycznego” historyzmu, datowanej w przybliżeniu na lata 1830-1860. Formy nawiązujące do gotyku zyskały wówczas popularność w kręgach bogatego ziemiaństwa z terenów dzisiejszej Białorusi, Litwy i Wołynia - tym chętniej sięgnięto więc po nie w majątku Kossakowskich. Piętrowy korpus główny flankowały wieloboczne wieżyczki zwieńczone blankami. Nieregularną bryłę obiektu wzbogacały trójkątne szczyty, krenelaż, łuki ostre i ośle. Do głównej partii obiektu przylegały: skrzydło z wieżą na rzucie czworoboku, weranda (dodana wtórnie) oraz oranżeria (istotny znak nowoczesności, w pełni wpisujący się w modę związaną z uprawą egzotycznych owoców).

Imponująco prezentował się także pełen przepychu wystrój wnętrz. Na przełomie XIX i XX wieku do pałacu w Wojtkuszkach przeniesiono część kolekcji dzieł sztuki z warszawskiej siedziby Kossakowskich - wśród nich znaczną ilość obrazów. Poza malowidłami doceniano między innymi przeszklone szafy na woluminy, jak i wygodne meble, dzięki którym rezydencja była nie tylko warta oglądania, ale też przyjazna do mieszkania. Na fotografiach z około 1900 roku uwagę zwraca obecność licznych elementów militarnych (w tym zbroi) i wysokiej klasy wyrobów rzemiosła artystycznego (naczyń, luster, żyrandoli, świeczników). Ważną część wojtkuskich zbiorów stanowiły rękopisy i książki: w archiwum przechowywano około 1000 fascykułów, zaś zasób biblioteki obejmował około 12 500 woluminów.

Dzieła sztuki pochodzące z pałacu Kossakowskich w większości uległy rozproszeniu w czasie II wojny światowej, w czasie której obiekt doznał znacznych zniszczeń. Obecnie podziwiać można pozostałości neogotyckiej architektury, będące istotnym świadectwem dziejów dóbr.

Atelier Fotografia Amatorska „Wojtkuszki”
Z kolekcji pochodzących z Wojtkuszek przetrwała na przykład znaczna część zdjęć, które w pałacu zgromadzono w liczbie około 7000. Odbitki obecnie znajdują się między innymi w muzeum w Kownie. Przy tym wątku warto na chwilę się zatrzymać, jako przy istotnym epizodzie w dziejach omawianej rezydencji. W jednym z pałacowych pokoi rodowej siedziby hr Stanisław Kazimierz Kossakowski urządził pracownię fotograficzną, sprowadzając aparat w 1894 roku. Zdjęcia wykonywano we wnętrzach neogotyckiej siedziby oraz w plenerze - czasem z wykorzystaniem malarskich, płóciennych teł. Z atelier związany był także współpracownik hrabiego, Józef Krajewski, angażujący się w próby ulepszania technologii pod względem trwałości i poprawy szczegółowości utrwalanych obrazów. Możliwości laboratorium działającego pod nazwą „Fotografia Amatorska «Wojtkuszki»” widoczne są na zachowanych odbitkach: prace cechuje świetna jakość, wyrazistość form i konturów na każdym z planów, a także bardzo dobre doświetlenie (niezależnie od tego, czy wykonano kameralny portret, scenę zbiorową rozgrywającą się w pomieszczeniu, krajobraz leśny czy widok miasta). Odbitki z wojtkuskiego atelier zyskały uznanie i były prezentowane między innymi na międzynarodowych wystawach.