Instytut Literacki,  założony w 1946 roku przez Jerzego Giedroycia, był jednym z najważniejszych ośrodków polskiej kultury na emigracji. Działalność wydawnicza i polityczna placówki odegrała ważną rolę w konstruowaniu narodowej powojennej myśli politycznej i literackiej.

Metryka 

Rodzaj poloników: instytucje polonijne

Chronologia: od 1946 roku

Lokalizacja: 91 avenue de Poissy w Le-Mesnil-le-Roi 

Historia Instytutu Literackiego 

Zaledwie rok po swoim powstaniu Instytut Literacki, powołany przy 2. Korpusie Polskim generała Władysława Andersa z inicjatywy Jerzego Giedroycia (1906–2000) w 1946 roku w Rzymie, z myślą o prowadzeniu działalności wydawniczej o charakterze kulturalno-oświatowym i propagandowym, został przeniesiony do podparyskiego Maisons-Laffitte przy avenue Corneille. Mimo zmiany lokalizacji i uniezależnienia finansowego od wojska instytut zachował swój profil militarny – aż do 1948 roku funkcjonował w ramach struktur wojskowych. Choć pierwotnie planowano, że działalność instytutu zostanie ukierunkowana na opracowywanie i upowszechnianie kanonu literatury pięknej, wkrótce jednak akcent przeniesiono na wydawanie miesięcznika „Kultura”, kwartalnika „Zeszyty Historyczne” oraz serii wydawniczej „Biblioteka Kultury”, poruszających głównie zagadnienia z zakresu kultury, publicystyki, polityki i historii. W ramach tych inicjatyw publikowano teksty czołowych polskich i zagranicznych powojennych intelektualistów, pisarzy i dziennikarzy, w tym Alberta Camus (1913–1960), André Malraux (1901–1976), Zbigniewa Herberta (1924–1998), Marka Hłasko (1934–1969) czy Konstantego Jeleńskiego (1922–1987). W początkowym okresie swojej działalności we Francji (1947–1961), z uwagi na obowiązujące przepisy, zgodnie z którymi licencje wydawnicze przyznawano wyłącznie przedsiębiorstwom zarejestrowanym przez obywateli francuskich, Instytut Literacki publikował w ramach oficyny księgarni „Libella”. Jako samodzielny podmiot zaczął działać dopiero osiem lat po zakupie nowej siedziby przy 91 avenue de Poissy, dokonanym w 1954 roku. 

Od chwili powstania aż do końca XX wieku Instytutem Literackim kierował Jerzy Giedroyc. Do grona najważniejszych współpracowników redaktora należeli: Józef Czapski (1893–1993), Gustaw Herling-Grudziński (1919–2000), Zofia i Zygmunt Hertzowie (1908–1979). Przed 1989 rokiem, obok działalności wydawniczej, podejmowali inicjatywy o charakterze kulturalno-politycznym. W efekcie ich aktywności Instytut Literacki zaczął wkrótce po utworzeniu skupiać wokół siebie środowisko emigrantów politycznych i intelektualistów z Polski, stając się „nieformalną ambasadą niepodległościową”. 

Siedziba w Le Mesnil-le-Roi

Choć powszechnie utarło się wiązać istnienie Instytutu Literackiego z Maisons-Laffitte, w rzeczywistości instytucja działała tam tylko przez pierwsze siedem lat swojej działalności we Francji. W 1954 roku, z uwagi na eksmisję z dotychczasowej siedziby, instytut został przeniesiony do budynku położonego w pobliskim Le Mesnil-le-Roi, który zakupiono ze zbiórki publicznej. 

Piętrowy, murowany budynek, wzniesiony na planie litery L, został zaadaptowany na różne potrzeby instytucji: na parterze urządzono biuro, bibliotekę i archiwum, natomiast na piętrze – sypialnie. W ogrodzie usytuowano pawilon dla gości, do którego z czasem przeniesiono część dokumentacji instytutu. 

Współczesne losy dziedzictwa. Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura

W 1999 roku, decyzją Jerzego i Henryka Giedroycia oraz Zofii Hertz, Instytut Literacki został przekształcony w Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura, którego misją jest udostępnianie i badanie dokumentacji, a także upowszechnianie wiedzy oraz wartości propagowanych przez czasopismo „Kultura”. W 2009 roku Archiwum Instytutu Literackiego, pozostające pod opieką stowarzyszenia, wpisano na listę Pamięci Świata UNESCO. W jego zbiorach znajdują się m.in. teki redakcyjne, wydawnictwa polonijne czy korespondencja Jerzego Giedroycia. Archiwalia przechowywane w historycznej siedzibie Instytutu Literackiego w Le Mesnil-le-Roi są udostępniane zainteresowanym po uprzednim umówieniu wizyty. 

Dalsza lektura:

U. Kowalczyk, Instytut Literacki w Paryżu jako ośrodek kultury polskiej i wolnej myśli politycznej – stan badań nad zagadnieniem, „Zeszyty Historyczne", 2010, z. XI, w. 495–510.

Inwentarz Instytutu Literackiego na stronie internetowej Biblioteki Narodowej 

Strona internetowa Stowarzyszenia Instytut Literacki