Architektura w służbie uniwersalizmu i lokalności
Twórczość Karola Schayera w Libanie nie jest jedynie przypadkiem „eksportu” polskiego modernizmu, lecz fascynującym przykładem architektury transnarodowej - elastycznie osadzonej pomiędzy wyuczonymi kanonami a doświadczeniem imigracji, koniecznością adaptacji i dialogu z nowym miejscem.

Podczas gdy w Polsce modernistyczna rewolucja okresu dwudziestolecia została w brutalny sposób zahamowana przez wojnę, zmiany polityczne i narzucenie socrealizmu, Schayer miał okazję przeszczepić swój warsztat na grunt libański, w zupełnie innym kontekście społecznym, klimatycznym i kulturowym. Liban - kraj wieloetniczny i wielowyznaniowy, otwarty na wpływy ze Wschodu i Zachodu - stanowił dla niego pole doświadczalne dla nowoczesnych idei, które mogły rozwijać się w naturalnej ciągłości.

Modernizm bez kompromisu - uniwersalność, którą cechuje elastyczność
Modernizm Schayera w Libanie nie jest mechanicznym powieleniem polskich wzorców. To twórcza reinterpretacja: projektując biurowce, wille, apartamentowce czy hotele takie jak: Dar Al Sayad, Hotel Carlton, Saroulla Center, architekt nie tylko dostosowywał budynki do warunków śródziemnomorskiego klimatu realizując loggie, głębokie podcienia, żaluzje, ażurowe ściany, ale uwzględniał dynamikę życia miejskiego Bejrutu, strukturę społeczną i estetyczne potrzeby nowych elit oraz klasy średniej.

Kluczową cechą tego modernizmu jest jego nie ideologiczność. W przeciwieństwie do socrealizmu - modernizm Schayera w Bejrucie nie narzucał jednego modelu „dobrego życia”, ale tworzył przestrzenie wielofunkcyjne, demokratyczne, otwarte na indywidualizację, a zarazem próbując je dopasować do potrzeb lokalnych użytkowników.

Schayer znakomicie rozumiał wagę kontekstu - zarówno kulturowego, jak i wynikającego z uwarunkowań geograficznych. Jego bejruckie realizacje nie tyle dążą do dominacji, lecz raczej dążąc do wpisania się w przestrzeń, wykorzystując lokalne materiały (trawertyn, marmur, kamień), a także świadomie kreując relacje światła i cienia. Głębokie loggie czy tarasy są nie tylko elementem kompozycyjnym, ale odpowiedzią na realia klimatu - łączą funkcję ochronną i estetyczną. Szczególnie w rezydencjach Schayera widać wpływy śródziemnomorskiej willi, ale przetworzone przez doświadczenie Bauhausu i polskiego funkcjonalizmu, jak w willi Al Bustany, z asymetryczną bryłą dopasowaną do nachylenia wzgórza, z panoramicznymi przeszkleniami i kamiennymi okładzinami, gdzie łączy nowoczesność z genius loci regionu. To nie tylko „dom do mieszkania”, ale także „dom do patrzenia” - na morze, na Bejrut, na otaczającą przyrodę.

Schayer wobec różnorodności społecznej Bejrutu do otwartego w 1934 r. hotelu St. Georges którego twórcą był Auguste Perret - symbolem modernistycznego luksusu, monumentalności i zastosowania żelbetu na dużą skalę. Podobnie jak Perret, Schayer nie tylko używał betonu jako medium architektonicznego, łącząc jego techniczną funkcjonalność z elegancją i monumentalizmem, ale projektował budynki o czytelnych, rytmicznych elewacjach, wykorzystujących cień, światło, głębokie loggie i wnosił do nowoczesności elementy lokalnej tradycji - Perret operował detalem nawiązującym do paryskiej klasyki, Schayer czerpał z detalu śródziemnomorskiego i arabskiego (np. maszrabije). Również Oscar Niemeyer, twórca niezrealizowanego w pełni kompleksu targów w Trypolisie w Libanie, zapisał się jako jeden z najodważniejszych eksperymentatorów modernizmu w tym regionie. Jego pawilony cechuje lekkość konstrukcji, użycie potężnych łuków, płaszczyzn, gry światła - i choć Niemeyer pracował głównie na większą skalę i bardziej rzeźbiarsko, to łączy go z Schayerem podobne dążenie do integracji budynku z otoczeniem. Gio Ponti był nie tylko ikoną włoskiego modernizmu, ale także twórcą obiektów na Bliskim Wschodzie takich jak wieżowiec Pirelli, a w Teheranie gmach Ministerstwa Spraw Zagranicznych (1958-62). Ponti wykorzystywał modernistyczne środki formalne, szukał przejrzystości i lekkości konstrukcji, chętnie stosował rytmy powtarzalnych elementów elewacji. Również Ponti - zwłaszcza w projektach na Wschodzie -adoptował tradycyjne motywy lokalne (np. okładziny ceramiczne, loggie, prześwity), by modernizm uczynić bardziej „domowym” i przyjaznym dla użytkownika.

Schayer wszedł do pejzażu Bejrutu w tym samym czasie, gdy młodzi libańscy architekci zaczynali kształtować tożsamość kraju. Pierre el Khoury - autor bazyliki w Harissie gdzie nowoczesna forma wpisana została w pejzaż oraz sięgnął po innowacyjne rozwiązania przestrzenne jak dach inspirowany namiotami Beduinów), Azmi Fakhuri - autor meczetu Mohammad Al-Amin z odwołaniami do osmańskiej klasyki czy Vladimir Djurovic. W porównaniu do nich, Schayer był bardziej konsekwentny w stosowaniu języka modernizmu, mniej „retrospektywny” - nie szukał historycznych cytatów, lecz nowoczesnych środków dialogu z miejscem.

Liban to mozaika religii i kultur - maronici, sunnici, szyici, Ormianie, Druzi, chrześcijanie, muzułmanie; państwo podzielone i scalane na nowo, co widoczne także w pejzażu miejskim. Podczas gdy wiele reprezentacyjnych budynków sakralnych i publicznych jest manifestacją tożsamości poszczególnych wspólnot np. bazylika w Harissie, meczet Mohammad Al-Amin, Muzeum Oporu w Mleeta, architektura Schayera wymyka się prostym kategoryzacjom.

Schreyer sięgał do doświadczeń najlepszych do Jego projekty są „powszechne”, tworzą nowoczesną przestrzeń miejską dostępną dla wszystkich - niezależnie od przynależności religijnej czy etnicznej. To świadomy wybór języka modernizmu jako platformy porozumienia, a nie dominacji. Schayer współtworzył mit nowoczesnego Bejrutu jako „miasta świata”, a nie tylko stolicy Bliskiego Wschodu.

Nowy paradygmat urbanistyczny
Wpływ Schayera widoczny jest także w rozwiązaniach urbanistycznych. Jego budynki, szczególnie w dzielnicach Hamra i Achrafieh, stają się łącznikiem między tkanką historyczną a nowoczesnością. Dziś w tych dzielnicach spotykają się dzieła Schayera, spektakularne realizacje Zahy Hadid, Stevena Holla czy Bernarda Khoury - a mimo ogromnej różnorodności stylów, można zauważyć genetyczne pokrewieństwo w myśleniu o otwartości przestrzeni, funkcjonalności i szacunku dla użytkownika.

Schayer nie tylko przewidział, ale i zapoczątkował proces „hybrydyzacji” architektury - zacierania granic między Wschodem a Zachodem, tradycją i nowoczesnością, formą i funkcją. Dzięki temu Bejrut stał się laboratorium nowoczesnych idei, a Schayer -współtwórcą tego fenomenu.

Choć wiele dzieł Schayera zostało zniszczonych (np. hotel Carlton) lub gruntownie przebudowanych (Dar Al Sayad), jego wpływ na miejskie DNA Bejrutu jest niepodważalny. Oceniając dzisiejszy krajobraz miasta, trudno nie zauważyć, że twórczość Schayera pełni funkcję „wzorcotwórczą”: daje podstawę do krytycznej refleksji o nowoczesności, lokalności i odpowiedzialności społecznej architektury.

Nowe spojrzenie - dziedzictwo Karola Schayera w XXI wieku
Patrząc na Liban dziś - kraj dynamicznie rozwijający się, ale targany kryzysami, pełen napięć i nadziei - dzieło Schayera jawi się jako propozycja architektury, która nie poddaje się uproszczeniom. Modernizm w jego wydaniu to nie tylko estetyka prostoty, ale także filozofia dialogu, innowacji i zakorzenienia w miejscu.

Schayer jest ważny nie tylko jako „polski architekt w Bejrucie”, lecz jako twórca, który swoją pracą pokazał, że można budować mosty między światami - i że architektura, nawet ta najbardziej nowoczesna, jest zawsze odpowiedzią na konkretnego człowieka i jego świat.

Schayer uczy, że architektura przekraczająca granice nie jest sumą kompromisów, lecz polem innowacji, adaptacji i ciągłego odkrywania na nowo relacji między człowiekiem, miejscem i czasem. W tym sensie twórczość Schayera w Libanie zasługuje na ponowną recepcję - nie tylko jako przykład „polskiego śladu” za granicą, lecz jako inspiracja do budowania nowoczesności z ludzką twarzą, ponad podziałami, w dialogu z historią, naturą i przyszłością miasta.

Budynki publiczne, komercyjne i biurowe
Dar Al Sayad (1954, Bejrut, Hazmieh)
Biurowiec wydawnictwa Assayad, monumentalny gmach z charakterystycznymi żaluzjami i kamienną okładziną, jedna z ikon modernizmu libańskiego.

Hotel Carlton (1955-1957, Bejrut, Raouché)
Luksusowy hotel nad brzegiem morza z głębokimi loggiami, nowatorskimi rozwiązaniami fasady; rozebrany w 2008 r.

Saroulla Center (1961, Bejrut, Hamra Street)
Wielofunkcyjny kompleks handlowo-biurowy, jeden z najważniejszych punktów komercyjnych Bejrutu powojennego.

Shell Building (1959, Bejrut)
Nowoczesny biurowiec (Shell), charakterystyczna elewacja i wyrazista konstrukcja.

Horseshoe Building (1957, Bejrut, Hamra Street)
Jeden z pierwszych bejruckich budynków z pełną szklaną fasadą; na parterze słynna kawiarnia Horseshoe - centrum życia intelektualnego miasta.

Cinema Edison (ok. 1957, Bejrut)
Kino o modernistycznej, lekkiej bryle (współpraca: Wassek Adib, B. Makdisi).

Spinneys Supermarket (Bejrut)
Nowoczesny supermarket, jeden z pierwszych tego typu w regionie, istotny element życia codziennego w Bejrucie.

Banque Libano-Française (Bejrut)
Gmach banku z monumentalną, elegancką fasadą

Gulf Insurance Building (Bejrut)
Budynek biurowy zrealizowany w duchu międzynarodowego modernizmu

AUB Alumni Clubhouse (1952, Bejrut)
Klub absolwentów Amerykańskiego Uniwersytetu w Bejrucie, przykład modernistycznej architektury społecznej.

Budynki mieszkalne, rezydencje i wille
Villa Al Bustany (1952, Baabda, Liban)
Prywatna rezydencja, projektowana z myślą o adaptacji do stoku terenu, panoramiczne przeszklenia, okładziny z trawertynu.

Apartamentowiec Hamra (Bejrut, Hamra)
Modernistyczny budynek mieszkalny z ażurową żelbetową pergolą i loggiami.

Rezydencje prywatne w dzielnicach Achrafieh i Ras Beirut
Szereg willi i apartamentowców zaprojektowanych w latach 50. i 60. XX w., cechujących się adaptacją do lokalnego klimatu i indywidualnymi rozwiązaniami funkcjonalnymi.

Budynek Dar Al-Handasah (Bejrut)
Siedziba znanej firmy inżynieryjnej.

Wnętrza sklepowe i meblarskie (Bejrut, ok. 1947-1949)
Wczesne projekty wnętrz komercyjnych (współpraca z Fritzem Gotthelfem).

Projekty konkursowe i koncepcyjne
Współpraca i konsultacje przy projektach w Syrii i Egipcie
Dokumentowane konsultacje architektoniczne, projekty konkursowe, bez dużych realizacji zidentyfikowanych jako w pełni zrealizowane.