Jeśli spróbować jednym zdaniem określić najważniejszą cechę tutejszych pomników, mogłoby ono brzmieć tak: to nie tylko pomniki o wojnie to pomniki o rodzinie. W Karwinie-Łąkach żołnierz w czapce obejmuje żonę, a dziecko wspina się do nich jakby chciało zatrzymać odchodzącego. W Dąbrowie scena jest podobna, tylko bardziej skondensowana, rzeźbiona w miękkiej bryle piaskowca. W Suchej Górnej pojawia się ten sam gest. Twarze stykają się w krótkim uścisku, dłonie szukają oparcia. W rzeźbiarskim skrócie zawarto całą prawdę o 1914-1918 nie triumf, lecz rozpad zwyczajnego życia.

To zasadnicza różnica względem wielu „państwowych” monumentów międzywojnia. Owszem, na mapie regionu znajdziemy formy monumentalne. Choćby w Trzcińcu czy modernistyczny pomnik w Czeskim Cieszynie, gdzie w kamiennej niszy stoi żołnierz-strażnik, ale nawet tam heroizm jest wyciszony. Figura nie „mierzy wzrokiem świata”, nie atakuje. Czuwa. I to czuwanie jest kluczem do całego pejzażu pamięci po tej stronie Olzy.

Kształty pamięci

W czeskiej stronie Śląska Cieszyńskiego pejzaż pamięci o Wielkiej Wojnie zbudowany jest z ciszy, prostoty i czułości. Są żołnierze żegnający żony, kobiety z urnami w dłoniach i krzyże proszące o modlitwę. Trzy najczęstsze motywy to pożegnanie, żałobnica i krzyż powtarzają się w kolejnych miejscach, tworząc spójną ikonografię regionu. To swoista triada pamięci, wspólny język żałoby i trwania, który przez ponad sto lat nie stracił siły oddziaływania.

Po 1918 roku małe śląskie gminy stawały wobec pytania: jak upamiętnić wojnę, która nie była ich własnym wyborem? Nie miały funduszy na monumentalne założenia, nie dysponowały profesjonalnymi rzeźbiarzami. Sięgnęły więc po najbliższe środki warsztat kamieniarski, wzory z katalogów, własne doświadczenie żałoby. Tak powstał język wizualny, w którym więcej jest emocji niż ideologii, a każdy gest wyrzeźbiony w kamieniu ma coś z codziennego życia.

Najczęściej spotykanym motywem jest scena pożegnania. W Karwinie-Łąkach, Dąbrowie, Suchej Górnej, a także w wielu innych miejscowościach można zobaczyć podobny układ: żołnierz w czapce, kobieta w długiej sukni i dziecko wpatrzone w rodziców. Układ ich ciał przypomina trójkąt, w którym gest obejmowania i powstrzymywania jest jednocześnie pożegnaniem i próbą zatrzymania chwili. To obraz bardziej rodzinny niż patriotyczny, bardziej ludzki niż narodowy. Wykonany zwykle w piaskowcu, w płytkim reliefie, o miękkim światłocieniu, pozwalał lokalnym kamieniarzom opowiedzieć historię jednym planem. Nie ma w nim heroizmu, jest prostota gestu, który każdy potrafi odczytać. Kiedy dziś patrzymy na te przedstawienia, widzimy w nich coś, co wykracza poza kontekst epoki: nie triumf, lecz próbę ocalenia sensu w chwili rozstania.

Inny, równie silny motyw to postać kobiety z urną. Pojawia się w Stonawie i Karwinie. Ubrana w długą szatę, pochyla głowę, jedną rękę kładzie na piersi, drugą podtrzymuje urnę lub wieniec. Jej ciało jest delikatne, niemal kruche, jakby zrobione nie z kamienia, lecz z pyłu. Urna, choć niewielka, staje się centrum całej kompozycji jest konkretem i symbolem, prochami i pamięcią jednocześnie. Ta żałobnica ma w sobie coś z antycznej Nike, ale zamiast zwycięstwa niesie skupienie i czułość. Jest uosobieniem trwania i kobiecej troski, która nie ustaje nawet po śmierci. Taki obraz żałoby zrozumie każdy, niezależnie od języka. W regionie, gdzie od wieków spotykały się czeszczyzna, polszczyzna i niemczyzna, gest ręki na sercu był bardziej uniwersalny niż jakikolwiek napis.

Najstarszy z trzech archetypów to krzyż. W Dolnej Łomnej, wzniesiony jeszcze w 1917 roku, jest najprostszym i może najbardziej poruszającym z pomników. Na wysokim, czarnym cokole stoi metalowy Ukrzyżowany. Wokół nic zbędnego: żadnych alegorii, żadnych militariów. Tylko napis po polsku: „Pomnik ten zbudowano na pamiątkę poległych z Łomnej Dolnej podczas wojny światowej. Roku 1917.” I niżej: „Uprasza się przechodniów o zmówienie krótkiej modlitwy za naszych poległych i za fundatorów tego pomnika.” Nie ma tu nawet słowa o zwycięstwie. Jest tylko prośba o modlitwę najskromniejsza, a zarazem najtrwalsza forma pamięci. Krzyż ten pokazuje, że zanim pojawiły się państwowe programy upamiętnień i wzorniki z katalogów, pamięć o wojnie miała charakter religijny i wspólnotowy. Była blisko ziemi, blisko ludzi.

Te trzy motywy pożegnanie, żałobnica i krzyż, tworzą złożony cykl doświadczenia. Wojna zabiera, żałoba trwa, a pamięć łączy. W żadnym z tych przedstawień nie ma triumfu ani oskarżenia. Jest raczej próba pogodzenia się z losem, zrozumienia go, przekształcenia bólu w wspólnotowy rytuał. Pamięć nie jest tu monumentalna, lecz codzienna - wkomponowana w rytm spacerów, nabożeństw, w rodzinne odwiedziny na cmentarzu. 

Tam właśnie pojawia się część pomników. Cechą większości z nich jest również skala, akcentująca obecność monumentu w przestrzeni wspólnej, ale nie dominująca nad nią. Są od tego wyjątki - jak pomnik z Trzcińca - wpisujący się jednak w uniwersalną i oficjalną ikonografię heroizacji pamięci.

Zwraca uwagę jeszcze jeden element: dwujęzyczność. W Suchej Górnej, Piotrowicach czy Stonawie napisy są po czesku i po polsku, często w równych linijkach, jedna pod drugą. W listach nazwisk widać mozaikę językową regionu. Obok siebie pojawiają się nazwiska czeskie, niemieckie i polskie. Dwujęzyczne inskrypcje są świadectwem historii, a także gestem pojednania sprzed dekad, bywają jednak i gestem wyparcia, gdy imiona zapisywane są w innych językach, niż te, którego używali zmarli. Te pomniki potrafią jednoczyć, ale też dzielić.

Tutejsze pomniki wyróżnia ton emocjonalny. W Galicji i na Morawach przeważała retoryka patriotyczna orły, sztandary, wieńce laurowe. Po czeskiej stronie Śląska Cieszyńskiego dominuje ton intymny. To nie pomniki państwa, lecz pomniki wspólnoty. Można by powiedzieć, że są bardziej o trwaniu niż o historii. Właśnie w tym tkwi ich siła w zdolności do mówienia o wojnie bez patosu, za to z empatią i prostotą.

W Piotrowicach pod Karwiną pomnik przypomina czterostronną księgę. Każda ściana obelisku to inna gmina składowa, a złocone litery układają się w rejestry. To nie miejsce na rozbudowaną symbolikę; tu pamięć ma strukturę indeksu. Ktoś mógł przyjść i w ciszy znaleźć swojego. Takich pomników w regionie jest więcej - minimalistycznych, obeliskowych, z jednym hasłem „1914-1918” i listą.

W Karwinie-Kopalniach grupa figuralna jest teatralna. Anioł z wieńcem, żołnierz z karabinem, u stóp poległy - scena o jasno rozpisanych rolach.

Pewnym wyjątkiem jest pomnik legionistów w Jabłonkowie upamiętnia polskich żołnierzy (legionistów), którzy zmarli lub zostali pochowani w Jabłonkowie w czasie rekonwalescencji po walkach na froncie austro-rosyjskim (w latach I wojny światowej. Pomnik został odsłonięty 1 listopada 1931. Pojawiający się na  nim napis głosi:

PAMIECI LEGJONISTOW POLSKICH  / BOJOWNIKOW O NIEPODLEGLOSC OJCZYZNY  / RODACY / WAGNER WITOLD, szereg. 1 pułk Leg. polski / + 1. XII. 1914 / PUNKT ZYGMUNT, szereg. 1 pułk Leg. polski / + 20. XII. 1914 / ZACHARA WILHELM, szereg. 1 pułk Leg. polski / + 13 stycznia 1915 / TALAREK JAN, ul. szereg. 1 pułk Leg. polski / + 3. II. 1916 / ŚNIEGON FRANCISZEK, szereg. 1 pułk Leg. polski / + 22. VIII. 1918. 

Ma wyjątkowe znaczenie w lokalnej polskiej świadomości. Nie tylko jako pomnik wojenne, ale pomnik polskiej obecności w rejonie, gdzie granice etniczne i językowe były przez stulecia płynną strefą.  Jego odsłonięcie wzbudzało też liczne kontrowersje, o czym możemy przeczytać w lokalnej prasie.  W 1997 roku przeprowadzono pierwszą renowację pomnika, w latach 2024-2025 drugą, podczas której na szczęście nie zastąpiono dawnej figury orła nową rzeźbą, co początkowo planowano.

W parku Adama Sikory w Czeskim Cieszynie stoi współczesny pomnik upamiętniający wymarsz Legionu Śląskiego, który 21 września 1914 roku wyruszył stąd w stronę Mszany Dolnej, by dołączyć do II Brygady Legionów Polskich. Wtedy z Cieszyna ruszyło około czterystu ochotników w tym nauczycieli, robotników, studentów i chłopów – żegnanych przez tłumy mieszkańców obu brzegów Olzy. Współczesny monument, w formie granitowej steli z inskrypcją i symbolem legionowym, został odsłonięty w 2014 roku, dokładnie sto lat po tamtym wydarzeniu. Nie rekonstruuje dawnych form, jest oszczędny, skupiony na geście przypomnienia, nie gloryfikacji. W jego prostocie kryje się świadectwo trwania pamięci takiej, która nie wymaga patosu, lecz miejsca, w którym można zatrzymać się na chwilę i pomyśleć, że historia nie zaczyna się nigdy od nowa, tylko wraca w ludziach, którzy potrafią pamiętać.

Język pamięci

Zwraca uwagę, jak bardzo materiał kształtuje przekaz. Piaskowiec dominujący w rzeźbach jest ciepły, miękki. Dobrze utrzymuje światłocień na płytkim reliefie: szorstka faktura, zielony nalot mchu, aksamitne cienie pod wieczór. Z piaskowca powstają zarówno sceny rodzinne, jak i żałobnice. Granit z kolei chętniej wybierają fundatorzy, którzy chcą mieć „monumentalny” konkret obelisk w Trzyńcu, potężne cokoły w Czeskim Cieszynie i przy legionowym orle w Jabłonkowie. Tam liczy się gładkość i „urzędowa” powaga.

Ale równie ważny jak język kamienia jest język napisów. Śląsk Cieszyński po czeskiej stronie to archiwum dwujęzyczności. Często w jednym pomniku spotykają się czeski i polski, a w starszych warstwach ikonograficznych pojawiał się też niemiecki. Dwie linijki w Suchej Górnej - „PADLÝM V 1. SVĚTOVÉ VÁLCE / OBČANÉ” i „POLEGŁYM W I. WOJNIE ŚWIATOWEJ / OBYWATELE”. Dalej zaczynają się listy: BACZEK, PAWLAS, ŻUREK obok RAJCHENBACH czy ROZBROJ. Widać to jak na dłoni: pamięć nie należy do jednego języka. 

Niestety sytuacje te nie są zawsze tak jednoznaczne, jak możemy przeczytać w prasie z 1939 roku („Dziennik Polski”, Czeski Cieszyn 1939, R: 6, nr 187, s. 3) 

Nazwiska poległych Polaków rozkazał ówczesny komisarz czeski wyryć w brzmieniu czeskim. Ten wyraźny dokument czechizowania gminy na wskroś polskiej został obecnie, dzięki inicjatywie obecnego komisarza rządowego, p. posła Łukosza, usunięty. Staraniem gminy wybudowano nowy pomnik z napisami polskimi, którego uroczyste odsłonięcie nastąpi w niedzielę, 16 bm., o godzinie 10 przed południem.

Podobna sytuacje miała mieć miejsce, również na pomniku przy cmentarzu w Karwinie Raju, jednak tutaj napisy nie zostały przekute i chociaż (według ustnej tradycji) upamiętniają Polaków ich brzmienie jest czeskie. 

Tożsamość polska ma tu dwie warstwy: obyczajową (kościelną, rodzinno-cmentarną) i obywatelską (listy nazwisk, pamięć lokalnych wspólnot). Raz jest jednoznaczna (Jabłonków), kiedy indziej stapia się z czeską i niemiecką, tworząc w tablicy ten osobliwy „akord trzech języków”.

Katalog

Pomnik I wojny światowej

Czeski Cieszyn (Český Těšín), Masarykovy sady 

Helena Scholz-Železný (rzeźbiarka)

1930 (uroczyste odsłonięcie: 14 IX 1930)

49.737388, 18.626400

Monument centralny w układzie osiowym, o charakterze modernistyczno-art déco: pionowa, schodkowo profilowana stela z szarego granitu osadzona na rozłożystej, wielopoziomowej podstawie z półkolistymi odsadzkami i krótkimi schodkami od frontu. W trzonie cokołu - głębokie pole niszowe z odlaną w brązie figurą żołnierza w pełnym umundurowaniu (postać frontalna, ręce oparte na broni, u dołu motyw fal/flagi). Boki i lica kamienne wykończone groszkowaniem; krawędzie starannie fazowane. Na wszystkich czterech stronach trzonu zamocowane współczesne płyty z nazwiskami (ciemnoszary kamień/tablice mocowane na dystansach ze stali nierdzewnej). U podstawy frontu - prostokątne pole inskrypcyjne i stopnie wejściowe. Całość tworzy kompozycję pomnikową z otaczającym ją niskim murem/ławą i wyniesionym okrągłym placykiem.

Front, w górnym polu głównym: „1914 - 1918” (cyfry aplikowane).

Na tablicach wokół trzonu: długie listy ok. 400 nazwisk poległych i zaginionych mieszkańców miasta (alfabetycznie), zapisy zróżnicowane onomastycznie (formy niemieckie, polskie i czeskie). Brak dodatkowych haseł gloryfikacyjnych; akcent na imienne upamiętnienie ofiar.

Reprezentacyjne, miejskie upamiętnienie I wojny światowej dla wielonarodowej wspólnoty dawnego Cieszyna, projekt wybitnej rzeźbiarki Heleny Scholz-Železný. Rozwiązanie łączy syntetykę formy z monumentalną figurą żołnierza w niszy (ikonografia „czuwania/pamięci” zamiast heroizacji). Po 1945 r. monument modyfikowany (usunięcia/zmiany elementów metalowych i tablic), w l. 2020-2021 przeprowadzono rewaloryzację z przywróceniem imiennych list na nowych płytach. Obiekt kluczowy dla mapy miejsc pamięci regionu (skala nazwisk, centralna lokalizacja, wysoka jakość opracowania rzeźbiarskiego), dobrze zachowany i czytelny w przestrzeni parku.

 Pomnik poległych w I wojnie światowej

Dąbrowa / Doubrava - przed budynkiem urzędu gminy (Obecní úřad)

1929

49.8590779, 18.4801309

Wysoki, prostokątny postument z profilowanym zwieńczeniem. Na cokole grupa figuralna z piaskowca przedstawiająca motyw „pożegnania”: żołnierz obejmuje kobietę, u ich stóp stoi dziecko. W trzonie od frontu czarna kamienna tablica (granit/lawablok) z wykazem nazwisk ofiar I wojny światowej - litery malowane na biało. Całość na masywnym, stopniowanym cokole.

Stan zachowania (2025): dobry; widoczne zabrudzenia biologiczne i spływy na rzeźbie oraz u podstawy tablicy.

Na gzymsie pod grupą figuralną (pisownia oryginalna):

„PADLÝM OBĚTEM OBCE DOUBRAVY / VE SVĚTOVÉ VÁLCE 1914-1918”

Poniżej: tablica imienna - szeregow y wykaz mieszkańców (białe litery na czarnym polu).

Pomnik ofiar I wojny światowej z figurą kobiecą i listą poległych

Karviná - Staré Město (Karwina - Stare Miasto)

po 1918 r. (typologicznie lata 20. XX w.; brak daty na obiekcie)

49.8614882, 18.5108470

Wysoki, prostokątny cokół z piaskowca, ujęty niskim, metalowym ogrodzeniem na rzucie prostokąta. Na cokole ustawiona pełnoplastyczna figura kobiety w długiej sukni, z wieńcem w dłoniach (uosobienie żałoby/pamięci). Trzon cokołu posiada dwie strefy: górną - z inskrypcją i listą poległych rytymi literami wypełnionymi farbą, oraz niższą - gładkie, nieinskrybowane pole prostokątne (prawdopodobnie niegdyś przeznaczone na dodatkową tablicę). Całość z piaskowca, na niewysokiej, kwadratowej bazie.

Materiały: piaskowiec (figura i cokół), stal/żeliwo (ogrodzenie).

Stan zachowania (2025): dobry-średni; liczne zabrudzenia biologiczne i spływy, miejscowe ubytki krawędzi; pismo w wielu miejscach starte, ale czytelne.

Nagłówek (na górnej partii cokołu, nad listą nazwisk):

„PAMÁTCE PADLÝCH VOJÍNŮ / ZE ST. MĚSTA / VE SVĚT. VÁLCE 1914-18”

 („Pamięci poległych żołnierzy ze Starego Miasta w wojnie światowej 1914-1918”)

 Lista nazwisk (układ kolumnowy; odczyt z miejsca - miejscami niepełny):

 Lewa kolumna:

AUGUSTINI LEO; BADURA VINC. (skrót imienia); BENDA EMIL; BONATI HUGO; BUJOK VINC.; GICKY JOSEF; GICKY FRANT.; CYRZYK JOS.; CYRZYK J(…)* [nieczyt./skrót]; CZERNEK JAN.

 Prawa kolumna:

CEBULA RUDOLF; DEMEL KAREL; ELSNER RUD.; FERFECKI JOS.; FARNIOK JOS.; GURECKY RUD.; HANZEL JAN; HANZEL LUDWIK; HANZEL TEOFIL; JANKO JAN.

Pomnik gminny upamiętniający mieszkańców Starego Miasta poległych w latach 1914-1918. Ikonograficznie wykorzystuje motyw personifikacji żałoby - stojąca kobieta z wieńcem - często spotykany w międzywojennej rzeźbie cmentarno-pamiątkowej na Śląsku Cieszyńskim. Rozwiązanie proste, o wyraźnie „encyklopedycznym” charakterze (długi wykaz nazwisk), osadzone w lokalnym krajobrazie małej architektury. Zalecane prace pielęgnacyjne: delikatne oczyszczenie biologii piaskowca, uzupełnienie spoin i zabezpieczenie powierzchni, ewentualna rekonstrukcja warstwy malarskiej liter dla czytelności.

Pomnik legionistów polskich na cmentarzu parafialnym

Jabłonków (Jablunkov) , cmentarz parafialny

1931 (uroczyste odsłonięcie 1 XI 1931); renowacja 1997, 2024-2025

49.573215, 18.762564

Wysoki prostokątny cokół z jasnego granitu, zwieńczony monumentalną rzeźbą białego orła w koronie (stylizowana państwowa symbolika polska). Na froncie cokołu - krzyż łaciński i duża płyta inskrypcyjna z tekstem w języku polskim oraz wykazem nazwisk legionistów. Pomnik sytuowany przy murze cmentarnym, na niewielkiej platformie; kompozycja surowa, o klasycznym układzie pionowym.

Materiały: granit jasny (cokół i płyta), granit/piaskowiec drobnoziarnisty (orzeł).

Stan zachowania (2025): dobry po renowacji; ślady naturalnej patyny. (Renowacja 1997).

Na płycie frontowej

„PAMIĘCI LEGIONISTÓW POLSKICH / BOJOWNIKÓW O NIEPODLEGŁOŚĆ OJCZYZNY / RODACY”

Poniżej - wykaz nazwisk, m.in.: Wagner Wiktor, Skora Zygmunt, Zachara Wilhelm, Talarczyk Jan, Siengory Franciszek itd. 

Monument ma charakter symboliczny złożono tu prochy legionistów zmarłych w tutejszych szpitalach w latach 1914-1918.

Pomnik o czytelnej polskiej identyfikacji (orzeł w koronie, inskrypcje po polsku) upamiętnia legionistów związanych z Jabłonkowem i okolicą. Forma „nagrobno-pomnikowa” łączy klasyczny cokół z heraldyczną rzeźbą orła, co wzmacnia wymowę patriotyczną. Obiekt był odsłonięty 1 listopada 1931 r., a w 1997 r. odnowiony, ponownie w latach 2024-2025; pozostaje jednym z głównych miejsc polskiej pamięci historycznej w mieście.  

Pomnik poległych w I wojnie światowej

Karviná-Doly (Karwina - Doly), ul. Ostrava - przy drodze do Ostrawy

Rzeźba: Jaroslav Bem; architektura: Karel Eichler

1928 (renowacja 2016; w 2017 dodano z tyłu pomnika granitowe tablice z 272 nazwiskami oraz wykonano dojście i ławki)

49.835928823517975, 18.49223807418243

Wysoki, wieloboczny postument w formie aediculum z trzema polami na tablice, flankowany pilastrami. Na szczycie grupa figuralna z piaskowca: anioł z wieńcem laurowym, obok stojący żołnierz z karabinem; u stóp leży poległy towarzysz. Na ścianach bocznych i tylnej - czarne granitowe płyty z wykazem poległych mieszkańców (łącznie 272 nazwiska, dodane w 2017). Założenie uzupełnione ławkami i utwardzonym dojściem.

Materiały: piaskowiec (grupa rzeźbiarska), kamień/granit (korpus, cokoły), granit polerowany z literami złoconymi (tablice).

Stan (2024): dobry; miejscowe zabrudzenia biologiczne na grupie figuralnej.

W polu centralnym (płyta współczesna):

„PAMÁTCE PADLÝM 1914-1918 / PAMIĘCI POLEGŁYCH 1914-1918” (pośrodku znak wieńca).

Historyczny fryz nad tablicami (wg fotografii archiwalnej):

„1914 - PAMÁTCE PADLÝCH PAMIĘCI POLEGŁYCH - ERINNERUNG AN DIE GEFALLENEN - 1918”.

Tablice nazwisk (2017): alfabetyczne listy poległych mieszkańców - 272 osoby.

Pomnik wojenny upamiętniający mieszkańców Karwiny poległych w latach 1914-1918; jeden z najważniejszych lokalnych monumentów Wielkiej Wojny. Układ architektoniczno-rzeźbiarski o wysokich walorach artystycznych, autorstwa Jaroslava Bema i Karela Eichlera. Obiekt był kompleksowo odnowiony w latach 2016-2017; pozostaje pod opieką Miasta Karviná.

Pomnik ofiar I wojny światowej (z późniejszym dopisaniem II wojny)

Karwina (Karviná III-Darkov), przy kaplicy św. Anny 

po 1918 (I wojna); inskrypcja 1939-1945 dodana wtórnie (po 1945)

49.843385746365435, 18.545083752476156

Wolnostojący, pionowy blok z jasnego piaskowca na dwustopniowej bazie. Lico zwieńczone trójkątnie, wypełnione płaskorzeźbą figuralną: po prawej siedząca/bosonoga postać kobieca o rozwianych szatach (uosobienie Opieki/Pamięci) osłania niosącego w górę wieniec laurowy putta; po lewej - klęcząca kobieta w geście modlitwy. Nad partią reliefu, w lewym narożu, płytko ryty okrąg z krzyżem (znak solarno-krzyżowy). Cokół z surowo łupanego kamienia, na nim wtórnie osadzona ciemna tablica z polerowanego granitu z inskrypcją dwujęzyczną i emblematem (wieniec z monogramem „S B S”). Całość na regularnym, trzystopniowym podwyższeniu.

Na tablicy czołowej (gran. czarna, złamany biały grawer):

„1914 - 1918 1939 - 1945”

„PAMÁTCE PADLÝM AMIĘCI POLEGŁYCH”

w środku: wieniec z monogramem „SBS”

poniżej: „KARVINÁ III - DARKOV”

Kameralny, dwujęzyczny (czesko-polski) pomnik o silnym akcencie ikonografii macierzy/opieki i motywu zwycięstwa/pamięci (wieniec). Typowy dla międzywojennych, lokalnych realizacji: rzeźbiony blok + rustykalny cokół. Wtórna, powojenna ingerencja polegała na dodaniu zakresu „1939-1945” oraz nowej tablicy z bilingwiczną dedykacją; pierwotny kontekst odnosił się do ofiar I wojny. Stan zachowania dobry (miejscowe zabrudzenia biologiczne i ubytki krawędzi reliefu); kompozycja czytelna w zieleni parku przy kaplicy.

Pomnik ofiar I wojny światowej z reliefem „Pożegnanie żołnierza”

Karwina-Łąki (Karviná-Louky), przy kościele

sygn. F. MALINA (wykonawca kamieniarski; sygnatura na cokole po prawej)

po 1918 r. (I ćw. XX w.)

49.799387477421355, 18.584278906919984

Wysoka, smukła stela z piaskowca na dwuczłonowym cokole. Na licu duży płytki relief pożegnania: żołnierz w czapce i z karabinem na plecach obejmuje kobietę; u dołu dziecko zwrócone do rodziców. Pod polem reliefowym ryty napis „1914-1918”. Na przedniej ścianie cokołu dwie pionowe tablice imienne (ryte litery), rozdzielone pionową wstawką. U podstawy, z boku, sygnatura „F. MALINA”.

TABLICA 1 (lewa)

BACZEK FRANCISZEK / CYRON JAN / CZADERNA ADOLF / FUKALA SZCZEPAN / GAZDA JOZEF / GAZDA RUDOLF / KULA JOZEF / KOKOTEK JOZEF / KAJSTURA JAN / MORCINEK JAN / MONECZKA FRANC. / MUSIOL IZYDOR / MAZUR ANTON / NIEMIEC ADOLF / DUBA WŁAD. / DUSZA FRANCISZEK

TABLICA 2 (prawa)

OCISK ALOJZY / PUK FRANCISZEK / PUK DOMINIK / PŁONKA IGNACY / POPEK ANTON / SZTULA KAROL / SZEWIECZEK FRANC. / SZPERNAL KAROL / SIUDA JAN / SZEWCZYK KAROL / SIUDA JOZEF / WAŁOSZEK ANTON / WITOSZ ALOJZY / WIJA JAN / KACURA MATEUSZ

Nastrojowa, domowa ikonografia (pożegnanie rodziny) - motyw częsty w międzywojennych upamiętnieniach Śląska Cieszyńskiego. Realizacja kameralna, o prostym, czytelnym układzie inskrypcji (dwie kolumny nazwisk). Stan zachowania: dobry, z ubytkami i nawarstwieniami biologicznymi na kamieniu; część liter zatarta. Warta konserwatorskiego oczyszczenia i punktowej rekonstrukcji liter.

Pomnik poległych w I wojnie światowe

Łomna Dolna / Dolní Lomná (CZ) - plac przed budynkiem użyteczności publicznej

1917 (z napisu fundacyjnego)

Wolno stojący krzyż z figurą Ukrzyżowanego na wysokim, stopniowanym cokole z czarnego, polerowanego kamienia. Na szczycie cokołu lampion. Lico ujęte płytami inskrypcyjnymi; w górnej partii płaskie godło pamięci - wieniec z gałązkami. Całość na prostokątnym podeście.

Materiały: czarny granit/polerowany kamień (cokół i płyty), metalowa figura Ukrzyżowanego, szkło/metal (lampion).

Stan zachowania (2025): bardzo dobry; obiekt zadbany.

Płyta główna (pisownia oryginalna, pol.):

„Pomnik ten zbudowano na pamiątkę poległych z Łomnej Dolnej podczas wojny światowej. ROKU 1917.”

Płyta dolna:

„Uprasza się przechodniów o zmówienie krótkiej modlitwy za naszych poległych i za fundatorów tego pomnika.”

(Dekoracja nad napisem: wieniec laurowy z gałązkami.)

Upamiętnienie o formie krzyża-pomnika z polskojęzyczną inskrypcją fundacyjną z 1917 r., wystawione przez społeczność Łomnej Dolnej. Prosta, klasyczna kompozycja łączy symbolikę religijną (krucyfiks, prośba o modlitwę) z świeckim znakiem pamięci (wieniec). Świadectwo polskojęzycznej tradycji miejscowej wspólnoty na Śląsku Cieszyńskim.

Pomnik ofiar I wojny światowej (obelisk z urną płomienistą)

Piotrowice koło Karwiny (Petrovice u Karviné), cmentarz parafialny

po 1918, prawd. lata 20. XX w. (do weryfikacji w księgach parafialnych/„Svědkové paměti”)

49.90214851033424, 18.540304726481835

Wysoki obelisk z szarego granitu, na kilkustopniowej bazie, zwieńczony kamienną urną/płomieniem (polichromia czerwonawa). Trzon czteroboczny, z profilowanym gzymsem pod zwieńczeniem. Na wszystkich czterech ścianach - złocone inskrypcje ryte w kamieniu, każda strona poświęcona innej gminie składowej (Piotrowice, Zawada, Piersna) oraz tablica główna z dedykacją „Ofiarom wojny 1914-1918” i listą nazwisk. Pomnik ujęty niskimi słupkami połączonymi łańcuchami.

Strona A (dedykacja główna):

„OFIAROM WOJNY 1914 - 1918”

Lista nazwisk:

SZCZEP BOGOCZ / SYLWESTER BURZYK / WIKTOR FAJKOSZ / RUDOLF GORGOL / TEOFIL GRZONKA / WIKTOR CHRUSZCZ / FRANC JANUREK / IZYDOR KOHUTEK / MIKOŁ KUCHARCZYK / JÓZEF KONIECZNY / WINC MASŁOWSKI / JAN MICHALEC / SYLW MICHALEC / AN(T) GLAC (?)

Strona B (nagłówek: „GMINA ZAWADA”):

SZCZEP BRODA / FERD CYROŃ / MAKSYM ŁADOK / WILHELM GROBELNY / HENR. JANAS / AD. JURCZYK / WIKT. KALECKI / FRANC. KASZA / ANT. MUCINA / JOZ. MUSZYŃSKI / FRANC. NIEWCHIEL (?) / FRANC. SIKORA / FLOR. ZARZECKI

Strona C (nagłówek: „GMINA PIERSNA:”):

FRANC. BIERZA / ANT. DEMBOWSKI / MAUR. JESTRZEMBSKI / [wiersz słabo czytelny] / FRANC. KIEŁKOWSKI / PIOTR MARCALIK / EDUARD MARCOL / RUD. MARSZAŁEK / JÓZ. STOSZEK / SZCZEPAN ŚMIGA / JAN JEDNICKI / FRANC. JEDNICKI

Na dole: „PADŁYM WOJINÚM!” (pisownia oryginalna z czeską końcówką)

Strona D (nagłówek: „GMINA PIOTROWICE”):

TEOFIL MARCINEK / SZCZEP. MURZYN / WOJCIECH MIARKA / EDWARD NOGLY / FRANC. NOGLY / JAN PUKOWIEC / LUDW. PUKOWIEC / SZCZEP. PAMROK / MICHAŁ RUSEK / EMIL SZAFRANIEC / JAN SZAFRANIEC / EMERYK STRANDELLA / JAN SZYMECEK (?) / KAROL WNUK / PIOTR SZAFROCKI (?) / JAN MARCALIK

Pomnik gminny o czytelnym, „encyklopedycznym” charakterze - cztery ściany tworzą jedną całość pamięciową dla sąsiednich wsi, z przewagą antroponimów w polskiej formie (częste skróty imion: FRANC., ANT., WIKT., LUDW., JOZ.). Styl eklektyczny z elementami klasycyzującymi (urna-płomień, profilacje), warsztat solidny, typowy dla lokalnej kamieniarki. Polichromowane złocenia ułatwiają czytelność; stan zachowania dobry, lokalne uzupełnienia polichromii współczesne.

Pomnik ofiar I wojny światowej z figurą żałobnicy z urną

Stonawa / Stonava (CZ), przy kościele parafialnym - zieleniec/cmentarz przykościelny

brak daty na obiekcie; typologicznie lata 20. XX w. (

49.815403, 18.536008

Pomnik o osiowej, tarasowej kompozycji. Na prostokątnym, kaskadowo stopniowanym cokole ustawiono wysoką figurę kobiety-żałobnicy w długiej szacie, trzymającej urnę wspartą na niskim piedestale z girlandą liści. Poniżej - pole na płytę centralną z dedykacją oraz dwie boczne tablice z listami poległych. Całość zamknięta niskim podmurowaniem i płytami schodkowymi od frontu.

Materiały: figura i cokół - sztuczny kamień/piaskowiec malowany; płyty imienne - marmur (centralna, żyłkowany) oraz kamień o ciemniejszej tonacji po bokach; detale metalowe/latarenki współczesne.

Stan zachowania (2025): dobry; widoczne przetarcia i ubytki powłoki malarskiej figury, miejscowe zabrudzenia biologiczne oraz różnice materiałowe płyt.

 Płyta centralna (dwujęzycznie, oryginalna pisownia):

„OBĚTEM I. SVĚTOVÉ VÁLKY / OFIAROM I. WOJNY ŚWIATOWEJ / 1914-1918”

 Poniżej szeregową kolumną - wykaz nazwisk (m.in.: Klimek Robert; Knysel Franciszek; Kochł Henryk; Kopiec Alojzy; Kroczek Jan; Krzyżanek Jan; Kula Karol; Kunč Józef; Wawrzosz Karol; Witwicki Jan; Więczorek Józef; Wlazło Antonín; Matusek Paweł; Miczulski Jan; Mentuś Jan; Mentuś Karol - zapis wg czytelnych fragmentów na fotografii).

Tablice boczne: dwie długie listy imienne (czes./pol.), zapisane w układzie kolumnowym; nazwiska mieszkańców Stonawy poległych/zmarłych w latach 1914-1918.

Pomnik typu „żałobnica z urną”, rozpowszechniony na Śląsku Cieszyńskim w latach 20. XX w. Silny, sepulkralny wyraz (urna, girlanda, pochylenie postaci) łączy się z lokalnym, dwujęzycznym przekazem pamięci. Obiekt o wysokiej wartości historycznej dla wspólnoty Stonawy; czytelna, klasycyzująca kompozycja z wyraźnie wyodrębnioną strefą inskrypcji.

Pomnik poległych w I wojnie światowe

Sucha Górna (Horní Suchá), cmentarz

po 1918 r.; typologicznie lata 20. XX w.

49.7963614, 18.4811232

Wysoka stele z piaskowca ze ściętym, miękko zwieńczonym szczytem. W polu frontowym płaskorzeźba przedstawiająca scenę pożegnania: żołnierz w czapce i z plecakiem obejmuje kobietę; między nimi stoi dziecko. Górę kompozycji ujmuje płytkie obramienie „arkadowe” z motywem roślinnym (liście/wianki). Pod reliefem - dwujęzyczna płyta dedykacyjna z kamienia w kolorze szarym; niżej dwie prostokątne marmurowe tablice imienne. Całość na niskim, prostym cokole. Miejsce zwyczajowo zdobione zniczami i kwiatami; ogrodzenie z kutych przęseł.

Materiały: piaskowiec (korpus i relief), płyta inskrypcyjna kamienna, tablice imienne z marmuru, litery ryte.

Stan (2025): dobry; miejscami silne zabrudzenia biologiczne piaskowca i punktowe ubytki krawędzi; tablice imienne czytelne; teren uporządkowany.

Płyta dedykacyjna (oryginalna pisownia, dwujęzycznie):

PADLÝM V 1. SVĚTOVÉ VÁLCE / OBČANÉ

POLEGŁYM W I. WOJNIE ŚWIATOWEJ / OBYWATELE

Tablice imienne - wykaz

Lewa tablica: BACZEK AUG. *1890; CUP FRANC. *1881; CZAKAN HENR. *1889; DELONG GUST. *1877; FARNIK JÓZ. *1886; FIRLA HENR. *1890; FUNIOK JÓZ. *1873; JANECZEK JAN *1888; JANECZEK KAR. *1882; KOPIEC JÓZ. *1885; KORZENIOWSKI JÓZ. *1880; KOŻUSZNIK JAN *1887; LISTWAN FRANC. *1883; LOREK JERZY *1888; PALOWSKI LEON *1888; PAWLAS JAN *1880.

 Prawa tablica: PAWLAS JÓZEF *1879; PAWLAS PAWEL *1893; PAŹDZIORA JAN *1877; PAŹDZIORA KAR. *1873; PAŹDZIORA PAW. *1881; PLUTNAR ENG. *1881; RAJCHENBACH (?) *1891; ROBOSZ JÓZ. *1896; ROZBROJ FRANC. *1892; RZYMAN LEOP. *1888; SUCHANEK FR. *1887; ŚLEBODA FRANC. *1890; TOMICZEK WIK. *1885; ZIELONKA JÓZ. *1890; ŻUR JÓZEF *1893; ŻUREK PAWEŁ *1877; PRYMUS HENR. *1871.

Pomnik o formie „kapliczki-steli” z popularnym na Śląsku Cieszyńskim motywem pożegnania żołnierza z rodziną. Dwujęzyczna dedykacja (czeski/polski) podkreśla wieloetniczny charakter miejscowej społeczności okresu międzywojennego. Czytelny układ: relief - dedykacja - dwie tablice z nazwiskami. Zalecane prace: delikatne oczyszczenie biologii z piaskowca, punktowe scalenie ubytków, kontrola mocowań tablic marmurowych, ewentualny subtelny retusz liter płyty dedykacyjnej.

Pomnik ofiar I wojny światowej

Třinec / Trzyniec, zieleniec

Typologicznie lata 20. XX w.

49.67756886778196, 18.671154835934836

Wolno-stojący, granitowy obelisk na prostokątnym cokole, flankowany dwoma niskimi słupkami z półkulistymi zwieńczeniami. Trzon ścięty u góry, z niewielką metalową aplikacją (motyw wieńca/pojemnika) i centralnie osadzoną czarną tablicą z listą nazwisk. Na licu cokołu ryt: „1914-1918”. Całość na brukowanym podeście, otoczona zielenią. Materiały: jasny granit (korpus, cokół), czarna płyta kamienna/granitowa (tablica), metalowa aplikacja.

Na cokole: „1914-1918”

Na tablicy: alfabetyczny wykaz poległych/zmarlych mieszkańców Trzyńca w I wojnie światowej (litery jasne na czarnym tle; nagłówek w j. czeskim, do pełnego odczytu na miejscu).

Klasycyzujący pomnik gminny typu obeliskowego, z czytelną symboliką żałobno-pamiątkową (wieńcowa aplikacja, prosta inskrypcja dat). Rozwiązanie oszczędne formalnie, podporządkowane funkcji upamiętnienia listowego. Stan zachowania dobry; lokalne przebarwienia eksploatacyjne.