ČESKÁ VERZE TEXTU

Jeśli spróbować jednym zdaniem określić najważniejszą cechę pomników I wojny światowej w czeskiej części Śląska Cieszynskiego, to mogłoby ono brzmieć tak: to nie tylko pomniki o wojnie to pomniki o rodzinie. W Karwinie-Łąkach żołnierz w czapce obejmuje żonę, a dziecko wspina się do nich jakby chciało zatrzymać odchodzącego. W Dąbrowie scena jest podobna, tylko bardziej skondensowana, rzeźbiona w miękkiej bryle piaskowca. W Suchej Górnej pojawia się ten sam gest. Twarze stykają się w krótkim uścisku, dłonie szukają oparcia. W rzeźbiarskim skrócie zawarto całą prawdę o 1914-1918 nie triumf, lecz rozpad zwyczajnego życia.

To zasadnicza różnica względem wielu „państwowych” monumentów międzywojnia. Owszem, na mapie regionu znajdziemy formy monumentalne. Choćby w Trzcińcu czy modernistyczny pomnik w Czeskim Cieszynie, gdzie w kamiennej niszy stoi żołnierz-strażnik, ale nawet tam heroizm jest wyciszony. Figura nie „mierzy wzrokiem świata”, nie atakuje. Czuwa. I to czuwanie jest kluczem do całego pejzażu pamięci po tej stronie Olzy.

Kształty pamięci

W czeskiej stronie Śląska Cieszyńskiego pejzaż pamięci o Wielkiej Wojnie zbudowany jest z ciszy, prostoty i czułości. Są żołnierze żegnający żony, kobiety z urnami w dłoniach i krzyże proszące o modlitwę. Trzy najczęstsze motywy to pożegnanie, żałobnica i krzyż powtarzają się w kolejnych miejscach, tworząc spójną ikonografię regionu. To swoista triada pamięci, wspólny język żałoby i trwania, który przez ponad sto lat nie stracił siły oddziaływania.

Po 1918 roku małe śląskie gminy stawały wobec pytania: jak upamiętnić wojnę, która nie była ich własnym wyborem? Nie miały funduszy na monumentalne założenia, nie dysponowały profesjonalnymi rzeźbiarzami. Sięgnęły więc po najbliższe środki warsztat kamieniarski, wzory z katalogów, własne doświadczenie żałoby. Tak powstał język wizualny, w którym więcej jest emocji niż ideologii, a każdy gest wyrzeźbiony w kamieniu ma coś z codziennego życia.

Najczęściej spotykanym motywem jest scena pożegnania. W Karwinie-Łąkach, Dąbrowie, Suchej Górnej, a także w wielu innych miejscowościach można zobaczyć podobny układ: żołnierz w czapce, kobieta w długiej sukni i dziecko wpatrzone w rodziców. Układ ich ciał przypomina trójkąt, w którym gest obejmowania i powstrzymywania jest jednocześnie pożegnaniem i próbą zatrzymania chwili. To obraz bardziej rodzinny niż patriotyczny, bardziej ludzki niż narodowy. Wykonany zwykle w piaskowcu, w płytkim reliefie, o miękkim światłocieniu, pozwalał lokalnym kamieniarzom opowiedzieć historię jednym planem. Nie ma w nim heroizmu, jest prostota gestu, który każdy potrafi odczytać. Kiedy dziś patrzymy na te przedstawienia, widzimy w nich coś, co wykracza poza kontekst epoki. Nie jest to triumf, lecz próbę ocalenia sensu w chwili rozstania.

Inny motyw to postać kobiety z urną. Pojawia się w Stonawie i Karwinie. Ubrana w długą szatę, pochyla głowę, jedną rękę kładzie na piersi, drugą podtrzymuje urnę lub wieniec. Jej ciało jest delikatne, niemal kruche. Urna, choć niewielka, staje się centrum całej kompozycji jest konkretem i symbolem, prochami i pamięcią jednocześnie. Ta żałobnica ma w sobie coś z antycznej Nike, ale zamiast zwycięstwa niesie skupienie i czułość. Jest uosobieniem trwania i kobiecej troski, która nie ustaje nawet po śmierci. Taki obraz żałoby zrozumie każdy, niezależnie od języka. W regionie, gdzie od wieków spotykały się czeszczyzna, polszczyzna i niemczyzna, gest ręki na sercu był bardziej uniwersalny niż jakikolwiek napis.

Najstarszy z trzech archetypów to krzyż. W Dolnej Łomnej, wzniesiony jeszcze w 1917 roku, jest najprostszym i może najbardziej poruszającym z pomników. Na wysokim, czarnym cokole stoi metalowy Ukrzyżowany. Wokół nic zbędnego. Żadnych alegorii, żadnych militariów. Tylko napis po polsku: „Pomnik ten zbudowano na pamiątkę poległych z Łomnej Dolnej podczas wojny światowej. Roku 1917.” I niżej: „Uprasza się przechodniów o zmówienie krótkiej modlitwy za naszych poległych i za fundatorów tego pomnika.” Nie ma tu nawet słowa o zwycięstwie. Jest tylko prośba o modlitwę najskromniejsza, a zarazem najtrwalsza forma pamięci. Krzyż ten pokazuje, że zanim pojawiły się państwowe programy upamiętnień i wzorniki z katalogów, pamięć o wojnie miała charakter religijny i wspólnotowy. Była blisko ziemi, blisko ludzi.

Te trzy motywy pożegnanie, żałobnica i krzyż, tworzą złożony cykl doświadczenia. Wojna zabiera, żałoba trwa, a pamięć łączy. W żadnym z tych przedstawień nie ma triumfu ani oskarżenia. Jest raczej próba pogodzenia się z losem, zrozumienia go, przekształcenia bólu w wspólnotowy rytuał. Pamięć nie jest tu monumentalna, lecz codzienna. Wkomponowana w rytm spacerów, nabożeństw, w rodzinne odwiedziny na cmentarzu. 

Tam właśnie pojawia się część pomników. Cechą większości z nich jest również skala, akcentująca obecność monumentu w przestrzeni wspólnej, ale nie dominująca nad nią. Są od tego wyjątki - jak pomnik z Trzcińca - wpisujący się jednak w uniwersalną i oficjalną ikonografię heroizacji pamięci.

Zwraca uwagę jeszcze jeden element jakim jest dwujęzyczność. W Suchej Górnej, Piotrowicach czy Stonawie napisy są po czesku i po polsku, często w równych linijkach, jedna pod drugą. W listach nazwisk widać mozaikę językową regionu. Obok siebie pojawiają się nazwiska czeskie, niemieckie i polskie. Dwujęzyczne inskrypcje są świadectwem historii, a także gestem pojednania sprzed dekad, bywają jednak i gestem wyparcia, gdy imiona zapisywane są w innych językach, niż te, którego używali zmarli. Te pomniki potrafią jednoczyć, ale też dzielić.

Tutejsze pomniki wyróżnia ton emocjonalny. W Galicji i na Morawach przeważała retoryka patriotyczna orły, sztandary, wieńce laurowe. Po czeskiej stronie Śląska Cieszyńskiego dominuje ton intymny. To nie pomniki państwa, lecz pomniki wspólnoty. Można by powiedzieć, że są bardziej o trwaniu niż o historii. Właśnie w tym tkwi ich siła w zdolności do mówienia o wojnie bez patosu, za to z empatią i prostotą.

W Piotrowicach pod Karwiną pomnik przypomina czterostronną księgę. Każda ściana obelisku to inna gmina składowa, a złocone litery układają się w rejestry. To nie miejsce na rozbudowaną symbolikę; tu pamięć ma strukturę indeksu. Ktoś mógł przyjść i w ciszy znaleźć swojego. Takich pomników w regionie jest więcej minimalistycznych, z jednym hasłem „1914-1918” i listą ofiar.

W Karwinie-Kopalniach grupa figuralna jest teatralna. Anioł z wieńcem, żołnierz z karabinem, u stóp poległy. Scena o jasno rozpisanych rolach.

Pewnym wyjątkiem jest pomnik legionistów w Jabłonkowie, o którym piszemy w osobnym artykule.

W parku Adama Sikory w Czeskim Cieszynie stoi współczesny pomnik upamiętniający wymarsz Legionu Śląskiego, który 21 września 1914 roku wyruszył stąd w stronę Mszany Dolnej, by dołączyć do II Brygady Legionów Polskich. Wtedy z Cieszyna ruszyło około czterystu ochotników w tym nauczycieli, robotników, studentów i chłopów  żegnanych przez tłumy mieszkańców obu brzegów Olzy. Współczesny monument, w formie granitowej steli z inskrypcją i symbolem legionowym, został odsłonięty w 2014 roku, sto lat po tamtym wydarzeniu. Nie rekonstruuje dawnych form, jest oszczędny, skupiony na geście przypomnienia, nie gloryfikacji. W jego prostocie kryje się świadectwo trwania pamięci takiej, która nie wymaga patosu, lecz miejsca, w którym można zatrzymać się na chwilę i pomyśleć, że historia nie zaczyna się nigdy od nowa, tylko wraca w ludziach, którzy potrafią pamiętać.

Język pamięci

Zwraca uwagę, jak bardzo materiał kształtuje przekaz. Piaskowiec dominujący w rzeźbach jest ciepły, miękki. Dobrze utrzymuje światłocień na płytkim reliefie. Szorstka faktura, zielony nalot mchu, aksamitne cienie pod wieczór. Z piaskowca powstają zarówno sceny rodzinne, jak i żałobnice. Granit z kolei chętniej wybierają fundatorzy, którzy chcą mieć „monumentalny” konkret obelisk w Trzyńcu, potężne cokoły w Czeskim Cieszynie i przy legionowym orle w Jabłonkowie. Tam liczy się gładkość i „urzędowa” powaga.

Ale równie ważny jak język kamienia jest język napisów. Śląsk Cieszyński po czeskiej stronie to archiwum dwujęzyczności. Często w jednym pomniku spotykają się czeski i polski, a w starszych warstwach ikonograficznych pojawiał się też niemiecki. Dwie linijki w Suchej Górnej - „PADLÝM V 1. SVĚTOVÉ VÁLCE / OBČANÉ” i „POLEGŁYM W I. WOJNIE ŚWIATOWEJ / OBYWATELE”. Dalej zaczynają się listy: BACZEK, PAWLAS, ŻUREK obok RAJCHENBACH czy ROZBROJ. Widać to jak na dłoni: pamięć nie należy do jednego języka. 

Niestety sytuacje te nie są zawsze tak jednoznaczne, jak możemy przeczytać w prasie z 1939 roku („Dziennik Polski”, Czeski Cieszyn 1939, R: 6, nr 187, s. 3) 

Nazwiska poległych Polaków rozkazał ówczesny komisarz czeski wyryć w brzmieniu czeskim. Ten wyraźny dokument czechizowania gminy na wskroś polskiej został obecnie, dzięki inicjatywie obecnego komisarza rządowego, p. posła Łukosza, usunięty. Staraniem gminy wybudowano nowy pomnik z napisami polskimi, którego uroczyste odsłonięcie nastąpi w niedzielę, 16 bm., o godzinie 10 przed południem.

Podobna sytuacje miała mieć miejsce, również na pomniku przy cmentarzu w Karwinie Raju, jednak tutaj napisy nie zostały przekute i chociaż (według ustnej tradycji) upamiętniają Polaków ich brzmienie jest czeskie. 

Tożsamość polska ma tu dwie warstwy: obyczajową (kościelną, rodzinno-cmentarną) i obywatelską (listy nazwisk, pamięć lokalnych wspólnot). Raz jest jednoznaczna (Jabłonków), kiedy indziej stapia się z czeską i niemiecką, tworząc w tablicy ten osobliwy „akord trzech języków”.

Katalog

Pomnik I wojny światowej

Czeski Cieszyn (Český Těšín), Masarykovy sady 
Helena Scholz-Železný (rzeźbiarka)
1930 (uroczyste odsłonięcie: 14 IX 1930)
49.737388, 18.626400

Monument centralny w układzie osiowym, o charakterze modernistyczno-art déco: pionowa, schodkowo profilowana stela z szarego granitu osadzona na rozłożystej, wielopoziomowej podstawie z półkolistymi odsadzkami i krótkimi schodkami od frontu. W trzonie cokołu - głębokie pole niszowe z odlaną w brązie figurą żołnierza w pełnym umundurowaniu (postać frontalna, ręce oparte na broni, u dołu motyw fal/flagi). Boki i lica kamienne wykończone groszkowaniem; krawędzie starannie fazowane. Na wszystkich czterech stronach trzonu zamocowane współczesne płyty z nazwiskami (ciemnoszary kamień/tablice mocowane na dystansach ze stali nierdzewnej). U podstawy frontu - prostokątne pole inskrypcyjne i stopnie wejściowe. Całość tworzy kompozycję pomnikową z otaczającym ją niskim murem/ławą i wyniesionym okrągłym placykiem.

Front, w górnym polu głównym: „1914 - 1918” (cyfry aplikowane).

Na tablicach wokół trzonu: długie listy ok. 400 nazwisk poległych i zaginionych mieszkańców miasta (alfabetycznie), zapisy zróżnicowane onomastycznie (formy niemieckie, polskie i czeskie). Brak dodatkowych haseł gloryfikacyjnych; akcent na imienne upamiętnienie ofiar.

Reprezentacyjne, miejskie upamiętnienie I wojny światowej dla wielonarodowej wspólnoty dawnego Cieszyna, projekt wybitnej rzeźbiarki Heleny Scholz-Železný. Rozwiązanie łączy syntetykę formy z monumentalną figurą żołnierza w niszy (ikonografia „czuwania/pamięci” zamiast heroizacji). Po 1945 r. monument modyfikowany (usunięcia/zmiany elementów metalowych i tablic), w l. 2020-2021 przeprowadzono rewaloryzację z przywróceniem imiennych list na nowych płytach. Obiekt kluczowy dla mapy miejsc pamięci regionu (skala nazwisk, centralna lokalizacja, wysoka jakość opracowania rzeźbiarskiego), dobrze zachowany i czytelny w przestrzeni parku.

Pomnik poległych w I wojnie światowej

Dąbrowa / Doubrava - przed budynkiem urzędu gminy (Obecní úřad)
1929
49.8590779, 18.4801309

Wysoki, prostokątny postument z profilowanym zwieńczeniem. Na cokole grupa figuralna z piaskowca przedstawiająca motyw „pożegnania”: żołnierz obejmuje kobietę, u ich stóp stoi dziecko. W trzonie od frontu czarna kamienna tablica (granit/lawablok) z wykazem nazwisk ofiar I wojny światowej - litery malowane na biało. Całość na masywnym, stopniowanym cokole.

Stan zachowania (2025): dobry; widoczne zabrudzenia biologiczne i spływy na rzeźbie oraz u podstawy tablicy.

Na gzymsie pod grupą figuralną (pisownia oryginalna):
„PADLÝM OBĚTEM OBCE DOUBRAVY / VE SVĚTOVÉ VÁLCE 1914-1918”
Poniżej: tablica imienna - szeregow y wykaz mieszkańców (białe litery na czarnym polu).

Pomnik ofiar I wojny światowej z figurą kobiecą i listą poległych

Karwina - Stare Miasto (Karviná - Staré Město)
po 1918 r. (typologicznie lata 20. XX w.; brak daty na obiekcie)
49.8614882, 18.5108470

Wysoki, prostokątny cokół z piaskowca, ujęty niskim, metalowym ogrodzeniem na rzucie prostokąta. Na cokole ustawiona pełnoplastyczna figura kobiety w długiej sukni, z wieńcem w dłoniach (uosobienie żałoby/pamięci). Trzon cokołu posiada dwie strefy: górną - z inskrypcją i listą poległych rytymi literami wypełnionymi farbą, oraz niższą - gładkie pole prostokątne (prawdopodobnie niegdyś przeznaczone na dodatkową tablicę). Całość z piaskowca, na niewysokiej, kwadratowej bazie.

Materiały: piaskowiec (figura i cokół), stal/żeliwo (ogrodzenie).

Stan zachowania (2025): dobry-średni; liczne zabrudzenia biologiczne i spływy, miejscowe ubytki krawędzi; pismo w wielu miejscach starte, ale czytelne.

Nagłówek (na górnej partii cokołu, nad listą nazwisk):
 „PAMÁTCE PADLÝCH VOJÍNŮ / ZE ST. MĚSTA / VE SVĚT. VÁLCE 1914-18”
 („Pamięci poległych żołnierzy ze Starego Miasta w wojnie światowej 1914-1918”)
 Lista nazwisk (układ kolumnowy; odczyt z miejsca - miejscami niepełny):
Lewa kolumna:
AUGUSTINI LEO; BADURA VINC. (skrót imienia); BENDA EMIL; BONATI HUGO; BUJOK VINC.; GICKY JOSEF; GICKY FRANT.; CYRZYK JOS.; CYRZYK J(…)* [nieczyt./skrót]; CZERNEK JAN.
Prawa kolumna:
CEBULA RUDOLF; DEMEL KAREL; ELSNER RUD.; FERFECKI JOS.; FARNIOK JOS.; GURECKY RUD.; HANZEL JAN; HANZEL LUDWIK; HANZEL TEOFIL; JANKO JAN.

Pomnik gminny upamiętniający mieszkańców Starego Miasta poległych w latach 1914-1918. Ikonograficznie wykorzystuje motyw personifikacji żałoby - stojąca kobieta z wieńcem - często spotykany w międzywojennej rzeźbie cmentarno-pamiątkowej na Śląsku Cieszyńskim. Rozwiązanie proste, o wyraźnie „encyklopedycznym” charakterze (długi wykaz nazwisk), osadzone w lokalnym krajobrazie małej architektury. Zalecane prace pielęgnacyjne: delikatne oczyszczenie biologii piaskowca, uzupełnienie spoin i zabezpieczenie powierzchni, ewentualna rekonstrukcja warstwy malarskiej liter dla czytelności.

 Pomnik legionistów polskich na cmentarzu parafialnym

Jabłonków (Jablunkov) , cmentarz parafialny
1931 (uroczyste odsłonięcie 1 XI 1931); renowacja 1997, 2024-2025
49.573215, 18.762564

Wysoki prostokątny cokół z jasnego granitu, zwieńczony monumentalną rzeźbą białego orła w koronie (stylizowana państwowa symbolika polska). Na froncie cokołu - krzyż łaciński i duża płyta inskrypcyjna z tekstem w języku polskim oraz wykazem nazwisk legionistów. Pomnik sytuowany przy murze cmentarnym, na niewielkiej platformie; kompozycja surowa, o klasycznym układzie pionowym.

Materiały: granit jasny (cokół i płyta), granit/piaskowiec drobnoziarnisty (orzeł).

Stan zachowania (2025): dobry po renowacji; ślady naturalnej patyny. (Renowacja 1997).

Na płycie frontowej:
„PAMIĘCI LEGIONISTÓW POLSKICH / BOJOWNIKÓW O NIEPODLEGŁOŚĆ OJCZYZNY / RODACY”
Poniżej - wykaz nazwisk, m.in.: Wagner Wiktor, Skora Zygmunt, Zachara Wilhelm, Talarczyk Jan, Siengory Franciszek itd. 

Monument ma charakter symboliczny złożono tu prochy legionistów zmarłych w tutejszych szpitalach w latach 1914-1918.

Pomnik o czytelnej polskiej identyfikacji (orzeł w koronie, inskrypcje po polsku) upamiętnia legionistów związanych z Jabłonkowem i okolicą. Forma „nagrobno-pomnikowa” łączy klasyczny cokół z heraldyczną rzeźbą orła, co wzmacnia wymowę patriotyczną. Obiekt był odsłonięty 1 listopada 1931 r., a w 1997 r. odnowiony, ponownie w latach 2024-2025; pozostaje jednym z głównych miejsc polskiej pamięci historycznej w mieście.  

Pomnik poległych w I wojnie światowej

Karwina - Kopalnie (Karviná-Doly), ul. Ostrava - przy drodze do Ostrawy
Rzeźba: Jarosław Bem; architektura: Karel Eichler
1928 (renowacja 2016; w 2017 dodano z tyłu pomnika granitowe tablice z 272 nazwiskami oraz wykonano dojście i ławki)
49.835928823517975, 18.49223807418243

Wysoki, wieloboczny postument w formie aediculi z trzema polami na tablice, flankowany pilastrami. Na szczycie grupa figuralna z piaskowca: anioł z wieńcem laurowym, obok stojący żołnierz z karabinem; u stóp leży poległy towarzysz. Na ścianach bocznych i tylnej - czarne granitowe płyty z wykazem poległych mieszkańców (łącznie 272 nazwiska, dodane w 2017). Założenie uzupełnione ławkami i utwardzonym dojściem.

Materiały: piaskowiec (grupa rzeźbiarska), kamień/granit (korpus, cokoły), granit polerowany z literami złoconymi (tablice).

Stan (2024): dobry; miejscowe zabrudzenia biologiczne na grupie figuralnej.

W polu centralnym (płyta współczesna):
„PAMÁTCE PADLÝM 1914-1918 / PAMIĘCI POLEGŁYCH 1914-1918” (pośrodku znak wieńca).
Historyczny fryz nad tablicami (wg fotografii archiwalnej):
„1914 - PAMÁTCE PADLÝCH PAMIĘCI POLEGŁYCH - ERINNERUNG AN DIE GEFALLENEN - 1918”.
Tablice nazwisk (2017): alfabetyczne listy poległych mieszkańców - 272 osoby.

Pomnik wojenny upamiętniający mieszkańców Karwiny poległych w latach 1914-1918; jeden z najważniejszych lokalnych monumentów Wielkiej Wojny. Układ architektoniczno-rzeźbiarski o wysokich walorach artystycznych, autorstwa Jaroslava Bema i Karela Eichlera. Obiekt był kompleksowo odnowiony w latach 2016-2017; pozostaje pod opieką Miasta Karwina.

Pomnik ofiar I wojny światowej (z późniejszym dopisaniem II wojny)

Karwina - Darków (Karviná III-Darkov), przy kaplicy św. Anny
po 1918 (I wojna); inskrypcja 1939-1945 dodana wtórnie (po 1945)
49.843385746365435, 18.545083752476156

Wolnostojący, pionowy blok z jasnego piaskowca na dwustopniowej bazie. Lico zwieńczone trójkątnie, wypełnione płaskorzeźbą figuralną: po prawej siedząca/bosonoga postać kobieca o rozwianych szatach (uosobienie Opieki/Pamięci) osłania niosącego w górę wieniec laurowy putta; po lewej - klęcząca kobieta w geście modlitwy. Nad partią reliefu, w lewym narożu, płytko ryty okrąg z krzyżem (znak solarno-krzyżowy). Cokół z surowo łupanego kamienia, na nim wtórnie osadzona ciemna tablica z polerowanego granitu z inskrypcją dwujęzyczną i emblematem (wieniec z monogramem „S B S”). Całość na regularnym, trzystopniowym podwyższeniu.

Na tablicy czołowej (gran. czarna, złamany biały grawer):
„1914 - 1918 1939 - 1945”
„PAMÁTCE PADLÝM AMIĘCI POLEGŁYCH”
w środku: wieniec z monogramem „SBS”
poniżej: „KARVINÁ III - DARKOV”

Kameralny, dwujęzyczny (czesko-polski) pomnik o silnym akcencie ikonografii macierzy/opieki i motywu zwycięstwa/pamięci (wieniec). Typowy dla międzywojennych, lokalnych realizacji: rzeźbiony blok + rustykalny cokół. Wtórna, powojenna ingerencja polegała na dodaniu zakresu „1939-1945” oraz nowej tablicy z bilingwiczną dedykacją; pierwotny kontekst odnosił się do ofiar I wojny. Stan zachowania dobry (miejscowe zabrudzenia biologiczne i ubytki krawędzi reliefu); kompozycja czytelna w zieleni parku przy kaplicy.

Pomnik ofiar I wojny światowej z reliefem „Pożegnanie żołnierza”

Karwina-Łąki (Karviná-Louky), przy kościele
sygn. F. MALINA (wykonawca kamieniarski; sygnatura na cokole po prawej)
po 1918 r. (I ćw. XX w.)
49.799387477421355, 18.584278906919984

Wysoka, smukła stela z piaskowca na dwuczłonowym cokole. Na licu duży płytki relief pożegnania: żołnierz w czapce i z karabinem na plecach obejmuje kobietę; u dołu dziecko zwrócone do rodziców. Pod polem reliefowym ryty napis „1914-1918”. Na przedniej ścianie cokołu dwie pionowe tablice imienne (ryte litery), rozdzielone pionową wstawką. U podstawy, z boku, sygnatura „F. MALINA”.

TABLICA 1 (lewa)
BACZEK FRANCISZEK / CYRON JAN / CZADERNA ADOLF / FUKALA SZCZEPAN / GAZDA JOZEF / GAZDA RUDOLF / KULA JOZEF / KOKOTEK JOZEF / KAJSTURA JAN / MORCINEK JAN / MONECZKA FRANC. / MUSIOL IZYDOR / MAZUR ANTON / NIEMIEC ADOLF / DUBA WŁAD. / DUSZA FRANCISZEK
TABLICA 2 (prawa)
OCISK ALOJZY / PUK FRANCISZEK / PUK DOMINIK / PŁONKA IGNACY / POPEK ANTON / SZTULA KAROL / SZEWIECZEK FRANC. / SZPERNAL KAROL / SIUDA JAN / SZEWCZYK KAROL / SIUDA JOZEF / WAŁOSZEK ANTON / WITOSZ ALOJZY / WIJA JAN / KACURA MATEUSZ

Nastrojowa, domowa ikonografia (pożegnanie rodziny) - motyw częsty w międzywojennych upamiętnieniach Śląska Cieszyńskiego. Realizacja kameralna, o prostym, czytelnym układzie inskrypcji (dwie kolumny nazwisk). Stan zachowania: dobry, z ubytkami i nawarstwieniami biologicznymi na kamieniu; część liter zatarta. Warta konserwatorskiego oczyszczenia i punktowej rekonstrukcji liter.

Pomnik poległych w I wojnie światowe

Łomna Dolna / Dolní Lomná (CZ) - plac przed budynkiem użyteczności publicznej
1917 (z napisu fundacyjnego)

Wolno stojący krzyż z figurą Ukrzyżowanego na wysokim, stopniowanym cokole z czarnego, polerowanego kamienia. Na szczycie cokołu lampion. Lico ujęte płytami inskrypcyjnymi; w górnej partii płaskie godło pamięci - wieniec z gałązkami. Całość na prostokątnym podeście.

Materiały: czarny granit/polerowany kamień (cokół i płyty), metalowa figura Ukrzyżowanego, szkło/metal (lampion).

Stan zachowania (2025): bardzo dobry; obiekt zadbany.

Płyta główna (pisownia oryginalna, pol.):
„Pomnik ten zbudowano na pamiątkę poległych z Łomnej Dolnej podczas wojny światowej. ROKU 1917.”
Płyta dolna:
„Uprasza się przechodniów o zmówienie krótkiej modlitwy za naszych poległych i za fundatorów tego pomnika.”
(Dekoracja nad napisem: wieniec laurowy z gałązkami.)

Upamiętnienie o formie krzyża-pomnika z polskojęzyczną inskrypcją fundacyjną z 1917 r., wystawione przez społeczność Łomnej Dolnej. Prosta, klasyczna kompozycja łączy symbolikę religijną (krucyfiks, prośba o modlitwę) z świeckim znakiem pamięci (wieniec). Świadectwo polskojęzycznej tradycji miejscowej wspólnoty na Śląsku Cieszyńskim.

Pomnik ofiar I wojny światowej (obelisk z urną płomienistą)

Piotrowice koło Karwiny (Petrovice u Karviné), cmentarz parafialny
po 1918, prawd. lata 20. XX w. (do weryfikacji w księgach parafialnych/„Svědkové paměti”)
49.90214851033424, 18.540304726481835

Wysoki obelisk z szarego granitu, na kilkustopniowej bazie, zwieńczony kamienną urną/płomieniem (polichromia czerwonawa). Trzon czteroboczny, z profilowanym gzymsem pod zwieńczeniem. Na wszystkich czterech ścianach - złocone inskrypcje ryte w kamieniu, każda strona poświęcona innej gminie składowej (Piotrowice, Zawada, Piersna) oraz tablica główna z dedykacją „Ofiarom wojny 1914-1918” i listą nazwisk. Pomnik ujęty niskimi słupkami połączonymi łańcuchami.

Strona A (dedykacja główna):
„OFIAROM WOJNY 1914 - 1918”
Lista nazwisk:
SZCZEP BOGOCZ / SYLWESTER BURZYK / WIKTOR FAJKOSZ / RUDOLF GORGOL / TEOFIL GRZONKA / WIKTOR CHRUSZCZ / FRANC JANUREK / IZYDOR KOHUTEK / MIKOŁ KUCHARCZYK / JÓZEF KONIECZNY / WINC MASŁOWSKI / JAN MICHALEC / SYLW MICHALEC / AN(T) GLAC (?)
Strona B (nagłówek: „GMINA ZAWADA”):
SZCZEP BRODA / FERD CYROŃ / MAKSYM ŁADOK / WILHELM GROBELNY / HENR. JANAS / AD. JURCZYK / WIKT. KALECKI / FRANC. KASZA / ANT. MUCINA / JOZ. MUSZYŃSKI / FRANC. NIEWCHIEL (?) / FRANC. SIKORA / FLOR. ZARZECKI
Strona C (nagłówek: „GMINA PIERSNA:”):
FRANC. BIERZA / ANT. DEMBOWSKI / MAUR. JESTRZEMBSKI / [wiersz słabo czytelny] / FRANC. KIEŁKOWSKI / PIOTR MARCALIK / EDUARD MARCOL / RUD. MARSZAŁEK / JÓZ. STOSZEK / SZCZEPAN ŚMIGA / JAN JEDNICKI / FRANC. JEDNICKI
Na dole: „PADŁYM WOJINÚM!” (pisownia oryginalna z czeską końcówką)
Strona D (nagłówek: „GMINA PIOTROWICE”):
TEOFIL MARCINEK / SZCZEP. MURZYN / WOJCIECH MIARKA / EDWARD NOGLY / FRANC. NOGLY / JAN PUKOWIEC / LUDW. PUKOWIEC / SZCZEP. PAMROK / MICHAŁ RUSEK / EMIL SZAFRANIEC / JAN SZAFRANIEC / EMERYK STRANDELLA / JAN SZYMECEK (?) / KAROL WNUK / PIOTR SZAFROCKI (?) / JAN MARCALIK

Pomnik gminny o czytelnym, „encyklopedycznym” charakterze - cztery ściany tworzą jedną całość pamięciową dla sąsiednich wsi, z przewagą antroponimów w polskiej formie (częste skróty imion: FRANC., ANT., WIKT., LUDW., JOZ.). Styl eklektyczny z elementami klasycyzującymi (urna-płomień, profilacje), warsztat solidny, typowy dla lokalnej kamieniarki. Polichromowane złocenia ułatwiają czytelność; stan zachowania dobry, lokalne uzupełnienia polichromii współczesne.

 Pomnik ofiar I wojny światowej z figurą żałobnicy z urną

Stonawa / Stonava (CZ), przy kościele parafialnym - zieleniec/cmentarz przykościelny
brak daty na obiekcie; typologicznie lata 20. XX w. (
49.815403, 18.536008

Pomnik o osiowej, tarasowej kompozycji. Na prostokątnym, kaskadowo stopniowanym cokole ustawiono wysoką figurę kobiety-żałobnicy w długiej szacie, trzymającej urnę wspartą na niskim piedestale z girlandą liści. Poniżej - pole na płytę centralną z dedykacją oraz dwie boczne tablice z listami poległych. Całość zamknięta niskim podmurowaniem i płytami schodkowymi od frontu.

Materiały: figura i cokół - sztuczny kamień/piaskowiec malowany; płyty imienne - marmur (centralna, żyłkowany) oraz kamień o ciemniejszej tonacji po bokach; detale metalowe/latarenki współczesne.

Stan zachowania (2025): dobry; widoczne przetarcia i ubytki powłoki malarskiej figury, miejscowe zabrudzenia biologiczne oraz różnice materiałowe płyt.

Płyta centralna (dwujęzycznie, oryginalna pisownia):
„OBĚTEM I. SVĚTOVÉ VÁLKY / OFIAROM I. WOJNY ŚWIATOWEJ / 1914-1918”
 Poniżej szeregową kolumną - wykaz nazwisk (m.in.: Klimek Robert; Knysel Franciszek; Kochł Henryk; Kopiec Alojzy; Kroczek Jan; Krzyżanek Jan; Kula Karol; Kunč Józef; Wawrzosz Karol; Witwicki Jan; Więczorek Józef; Wlazło Antonín; Matusek Paweł; Miczulski Jan; Mentuś Jan; Mentuś Karol - zapis wg czytelnych fragmentów na fotografii).
Tablice boczne: dwie długie listy imienne (czes./pol.), zapisane w układzie kolumnowym; nazwiska mieszkańców Stonawy poległych/zmarłych w latach 1914-1918.

Pomnik typu „żałobnica z urną”, rozpowszechniony na Śląsku Cieszyńskim w latach 20. XX w. Silny, sepulkralny wyraz (urna, girlanda, pochylenie postaci) łączy się z lokalnym, dwujęzycznym przekazem pamięci. Obiekt o wysokiej wartości historycznej dla wspólnoty Stonawy; czytelna, klasycyzująca kompozycja z wyraźnie wyodrębnioną strefą inskrypcji.

Pomnik poległych w I wojnie światowe

Sucha Górna (Horní Suchá), cmentarz
po 1918 r.; typologicznie lata 20. XX w.
49.7963614, 18.4811232

Wysoka stele z piaskowca ze ściętym, miękko zwieńczonym szczytem. W polu frontowym płaskorzeźba przedstawiająca scenę pożegnania: żołnierz w czapce i z plecakiem obejmuje kobietę; między nimi stoi dziecko. Górę kompozycji ujmuje płytkie obramienie „arkadowe” z motywem roślinnym (liście/wianki). Pod reliefem - dwujęzyczna płyta dedykacyjna z kamienia w kolorze szarym; niżej dwie prostokątne marmurowe tablice imienne. Całość na niskim, prostym cokole. Miejsce zwyczajowo zdobione zniczami i kwiatami; ogrodzenie z kutych przęseł.

Materiały: piaskowiec (korpus i relief), płyta inskrypcyjna kamienna, tablice imienne z marmuru, litery ryte.

Stan (2025): dobry; miejscami silne zabrudzenia biologiczne piaskowca i punktowe ubytki krawędzi; tablice imienne czytelne; teren uporządkowany.

Płyta dedykacyjna (oryginalna pisownia, dwujęzycznie):
PADLÝM V 1. SVĚTOVÉ VÁLCE / OBČANÉ
POLEGŁYM W I. WOJNIE ŚWIATOWEJ / OBYWATELETablice imienne - wykaz
Lewa tablica: BACZEK AUG. *1890; CUP FRANC. *1881; CZAKAN HENR. *1889; DELONG GUST. *1877; FARNIK JÓZ. *1886; FIRLA HENR. *1890; FUNIOK JÓZ. *1873; JANECZEK JAN *1888; JANECZEK KAR. *1882; KOPIEC JÓZ. *1885; KORZENIOWSKI JÓZ. *1880; KOŻUSZNIK JAN *1887; LISTWAN FRANC. *1883; LOREK JERZY *1888; PALOWSKI LEON *1888; PAWLAS JAN *1880.
Prawa tablica: PAWLAS JÓZEF *1879; PAWLAS PAWEL *1893; PAŹDZIORA JAN *1877; PAŹDZIORA KAR. *1873; PAŹDZIORA PAW. *1881; PLUTNAR ENG. *1881; RAJCHENBACH (?) *1891; ROBOSZ JÓZ. *1896; ROZBROJ FRANC. *1892; RZYMAN LEOP. *1888; SUCHANEK FR. *1887; ŚLEBODA FRANC. *1890; TOMICZEK WIK. *1885; ZIELONKA JÓZ. *1890; ŻUR JÓZEF *1893; ŻUREK PAWEŁ *1877; PRYMUS HENR. *1871.

Pomnik o formie „kapliczki-steli” z popularnym na Śląsku Cieszyńskim motywem pożegnania żołnierza z rodziną. Dwujęzyczna dedykacja (czeski/polski) podkreśla wieloetniczny charakter miejscowej społeczności okresu międzywojennego. Czytelny układ: relief - dedykacja - dwie tablice z nazwiskami. Zalecane prace: delikatne oczyszczenie biologii z piaskowca, punktowe scalenie ubytków, kontrola mocowań tablic marmurowych, ewentualny subtelny retusz liter płyty dedykacyjnej.

Pomnik ofiar I wojny światowej

Třinec / Trzyniec, zieleniec
Typologicznie lata 20. XX w.
49.67756886778196, 18.671154835934836

Wolno-stojący, granitowy obelisk na prostokątnym cokole, flankowany dwoma niskimi słupkami z półkulistymi zwieńczeniami. Trzon ścięty u góry, z niewielką metalową aplikacją (motyw wieńca/pojemnika) i centralnie osadzoną czarną tablicą z listą nazwisk. Na licu cokołu ryt: „1914-1918”. Całość na brukowanym podeście, otoczona zielenią. Materiały: jasny granit (korpus, cokół), czarna płyta kamienna/granitowa (tablica), metalowa aplikacja.

Na cokole: „1914-1918”
Na tablicy: alfabetyczny wykaz poległych/zmarlych mieszkańców Trzyńca w I wojnie światowej (litery jasne na czarnym tle; nagłówek w j. czeskim, do pełnego odczytu na miejscu).

Klasycyzujący pomnik gminny typu obeliskowego, z czytelną symboliką żałobno-pamiątkową (wieńcowa aplikacja, prosta inskrypcja dat). Rozwiązanie oszczędne formalnie, podporządkowane funkcji upamiętnienia listowego. Stan zachowania dobry; lokalne przebarwienia eksploatacyjne. 

ČESKÁ VERZE TEXTU

Pokud bychom měli jednou větou vyjádřit nejdůležitější charakteristiku pomníků první světové války na české straně Těšínského Slezska, mohlo by to znít: nejsou to jen pomníky války, ale pomníky rodiny. V Karviné-Loukách voják v čepici objímá svou ženu, a dítě k nim leze, jako by mu chtělo zabránit v odchodu. V Doubravě je scéna podobná, jen kompaktnější, vytesaná do měkkého pískovce. Stejná scéna se objevuje i v Horní Suché. Tváře se setkávají v krátkém objetí, ruce hledají oporu. Sochařské shrnutí vystihuje celou pravdu let 1914-1918, nikoli triumf, ale rozpad běžného života.

To je zásadní rozdíl oproti mnoha „státním” památkám meziválečného období. Samozřejmě, na mapě regionu najdeme monumentální formy. Například v Třinci nebo modernistický pomník v Českém Těšíně, kde v kamenném výklenku stojí voják-strážce, ale i tam je hrdinství utlumeno. Postava „neměří svět očima”, neútočí. Dohlíží. A právě toto dohlížení je klíčem k celému obrazu paměti na této straně řeky Olše.

Formy paměti

Na české straně Těšínského Slezska je krajina vzpomínek na válku tvořena tichem, prostotou a něhou. Jsou tu vojáci loučící se se svými ženami, ženy s urnami v rukou a kříže s prosbami o modlitby. Tři nejčastější motivy loučení, smutku a kříže se opakují na dalších místech, čímž vytvářejí konzistentní ikonografii regionu. Je to jakási triáda vzpomínek, společný jazyk smutku a trvání, který přes sto let neztratil svou působivost.

Po roce 1918 se malé slezské obce ocitly před otázkou: jak připomenout válku, která nebyla jejich vlastním rozhodnutím? Neměly prostředky na monumentální realizace, ani zkušené sochaře. Proto zvolili možnost nejbližších kamenických dílen, vzory z katalogů, vlastní zkušenosti smutku. Tak vznikl vizuální jazyk, v němž je více emocí než ideologie a každé gesto vytesané do kamene má něco z každodenního života.

Nejčastějším motivem je scéna loučení. V Karviné-Loukách, Doubravě, Horní Suché, ale i v mnoha dalších vesnicích můžete vidět podobné uspořádání: voják v čepici, žena v dlouhých šatech a dítě hledící na své rodiče. Uspořádání jejich těl připomíná trojúhelník, kde gesto objímání a zadržení je současně loučením a snahou zastavit okamžik. Je to obraz spíše rodinný než vlastenecký, více lidský než národní. Obvykle vytesaný v pískovci, v mělkém reliéfu, s jemným světlocitem, umožňoval místním kameníkům vyprávět příběh jedním plánem. Neobsahuje hrdinství, ale jednoduchost gesta, které může přečíst každý. Když se na tyto scény díváme dnes, vidíme v nich něco, co přesahuje dobový kontext. Není to triumf, ale pokus zachovat smysl okamžiku rozloučení.

Dalším motivem je postava ženy s urnou. Objevuje se ve Stonavě a Karviné. Oblečena v dlouhých šatech, sklání hlavu, jednou rukou drží hruď, druhou urnu či věnec. Její tělo je jemné, téměř křehké. Urna, ačkoli je malá, se stává středobodem celé kompozice, je konkrétní i symbolická, popelem i vzpomínkou zároveň. Tato truchlící žena má v sobě něco z antické Nike, ale místo vítězství přináší soustředění a něhu. Je zosobněním trvání a ženské péče, která nepolevuje ani po smrti. Takovému obrazu smutku porozumí každý bez ohledu na jazyk. V regionu, kde se po staletí setkávali Češi, Poláci i Němci, bylo gesto ruky na srdci univerzálnější než jakýkoli nápis.

Nejstarším ze tří archetypů je kříž. V Dolní Lomné, postavený již v roce 1917, je nejjednodušší a snad nejdojemnější z pomníků. Na vysokém černém podstavci stojí kovový kříž s Ukřižovaným. Nic navíc kolem. Žádné alegorie, žádné vojenství. Pouze nápis v polštině: „Pomnik ten zbudowano na pamiątkę poległych z Łomnej Dolnej podczas wojny światowej. Roku 1917.” (Tento pomník byl postaven na památku padlým z Dolní Lomné za světové války. Rok 1917.) A níže: „Uprasza się przechodniów o zmówienie krótkiej modlitwy za naszych poległych i za fundatorów tego pomnika.” (Kolemjdoucí jsou zváni ke krátké modlitbě za naše padlé a za tvůrce tohoto památníku.) Není zde ani slovo o vítězství. Jen prosba o modlitbu – nejskromnější, a zároveň nejtrvalejší forma paměti. Tento kříž ukazuje, že před příchodem státních vzpomínkových programů a katalogových šablon měla vzpomínka na válku náboženský a komunitní charakter. Byla blízko zemi, blízko lidem.

Tyto tři motivy loučení, smutku a kříže tvoří komplexní cyklus zkušeností. Válka bere, smutek trvá a vzpomínky spojují. V žádném z těchto vystoupení není triumf ani obvinění. Jde spíše o snahu vyrovnat se s osudem, pochopit ho, proměnit bolest ve společný rituál. Paměť zde není monumentální, ale každodenní. Začleněná do rytmu procházek, bohoslužeb, rodinných návštěv hřbitova. 

Právě tam se část pomníků objevuje. Pro většinu z nich je také charakteristické měřítko, které zdůrazňuje přítomnost pomníku ve společném prostoru, ale nedominuje mu. Jsou i výjimky – jako pomník v Třinci – který se však řadí do univerzální a oficiální ikonografie heroizace paměti.

Dalším prvkem, který přitahuje pozornost, je dvojjazyčnost. V Horní Suché, Petrovicích nebo Stonavě jsou nápisy v češtině i polštině, často ve stejných řádcích, jeden pod druhým. V seznamech jmen je patrná jazyková mozaika regionu. Vedle sebe se objevují česká, německá a polská jména. Dvojjazyčné nápisy jsou svědectvím o historii a gestem smíření před desítkami let, ale mohou být také gestem potlačování, pokud jsou jména napsána v jiných jazycích, než které zesnulý používal. Tyto pomníky mohou spojovat, ale také rozdělovat.

Místní pomníky se vyznačují emocionálním tónem. V Haliči a na Moravě převládala vlastenecká rétorika: orlice, prapory, vavřínové věnce. Na české straně Těšínského Slezska převládá komorní tón. Nejsou to pomníky státu, ale pomníky společenství. Dalo by se říci, že se jedná spíše o trvání než o dějiny. Právě v tom spočívá jejich síla – ve schopnosti mluvit o válce bez patosu, zato s empatií a prostotou.

V Petrovicích u Karviné připomíná památník čtyřstrannou knihu. Každá stěna obelisku patří jiné části obce a pozlacená písmena vytvářejí seznamy. Zde není místo pro propracovanou symboliku; paměť je zde strukturována jako index. Někdo mohl přijít a v tichosti najít svého. Takových pomníků je v regionu více – minimalistických, s jediným heslem „1914–1918“ a seznamem obětí.

V obci Karviné-Doly je figurální skupina divadelní. Anděl s věncem, voják s puškou, padlý muž u jeho nohou. Scéna s jasně vymezenými rolemi.

Výjimkou je památník legionářů v Jablunkově, kterému je věnován samostatný článek.

V parku Adama Sikory v Českém Těšíně stojí současný památník připomínající pochod Slezských legií, který odtud 21. září 1914 vyrazil směrem na Mszanu Dolnou, aby se připojil k druhé brigádě polských legií. Z Těšína pak vyrazily asi čtyři stovky dobrovolníků, učitelů, dělníků, studentů a rolníků, které na obou březích řeky Olše vítaly davy lidí. Současný památník v podobě žulové stély s nápisem a symbolem legie byl odhalen v roce 2014, sto let po této události. Neobnovuje staré formy, je střídmý, soustředěný na gesto připomenutí, nikoli oslavování. V jeho jednoduchosti se skrývá svědectví o přetrvávající paměti, která nevyžaduje patos, ale místo, kde se lze na chvíli zastavit a zamyslet se nad tím, že historie nikdy nezačíná znovu, ale vrací se v lidech, kteří si pamatují.

Jazyk paměti

Poukazuje na to, jak moc materiál utváří poselství. Pískovec, který sochám dominuje, je teplý a měkký. Dobře zachovává šerosvit v mělkém reliéfu. Drsná struktura, napadení zeleným mechem, sametové stíny k večeru. Z pískovce vznikají jak rodinné scény, tak postavy truchlících žen. Žulu si naopak vybírají sponzoři, kteří chtějí „monumentální“ jistotu – obelisk v Třinci, mohutné sokly v Českém Těšíně a u legionářské orlice v Jablunkově. Tam se cení hladkost a „úřední“ důstojnost.

Stejně důležitý jako jazyk kamene je však i jazyk nápisů. Těšínské Slezsko na české straně je archivem dvojjazyčnosti. Často se na jednom pomníku setkává čeština s polštinou a ve starších ikonografických vrstvách se objevuje i němčina. Dva řádky v Horní Suché - „PADLÝM V 1. SVĚTOVÉ VÁLCE / OBČANÉ” a „POLEGŁYM W I. WOJNIE ŚWIATOWEJ / OBYWATELE”. Dále následují seznamy: BACZEK, PAWLAS, ŻUREK vedle RAJCHENBACH nebo ROZBROJ. Je zřejmé, že paměť nepatří jen jednomu jazyku. 

Bohužel tyto situace nejsou vždy tak jednoznačné, jak můžeme číst v tisku z roku 1939 („Dziennik Polski”, Czeski Cieszyn 1939, R: 6, č. 187, s. 3). 

Jména padlých Poláků nechal tehdejší český komisař vytesat v češtině. Tento zjevný dokument počešťování zcela polské obce byl nyní, díky iniciativě současného vládního komisaře, poslance Łukosze, odstraněn. Úsilím obce byl postaven nový pomník s polskými nápisy, který bude odhalen v neděli 16. tohoto měsíce v 10 hodin.

Podobná situace nastala i na pomníku na hřbitově v Karviné-Ráji, zde však nápisy nebyly změněny, a přestože (podle ústní tradice) připomínají Poláky, jejich znění je české. 

Polská identita zde má dvě roviny: obyčejovou (církevní, rodinnou-hřbitovní) a občanskou (seznamy jmen, paměť místních komunit). Někdy je jednoznačná (Jablunkov), jindy splývá s češtinou a němčinou, čímž vzniká na desce takový zvláštní „akord tří jazyků”.

Katalog

Památník z první světové války

Český Těšín (Czeski Cieszyn), Masarykovy sady 
Helena Scholz-Železný (sochařka)
1930 (slavnostní odhalení: 14. září 1930)
49.737388, 18.626400

Osová centrální památka modernistického art-deco charakteru: svislá stupňovitá profilovaná stéla z šedé žuly na rozložitém vícestupňovém podstavci s půlkruhovými výklenky a krátkými stupni vpředu. V jádru soklu se nachází hluboký výklenek s bronzovou figurou vojáka v plné uniformě (figura frontální, ruce opřené o zbraň, v dolní části motiv vln/vlajky). Boční a čelní plochy kamene s glazurou; pečlivě zkosené hrany. Na všech čtyřech stranách pilíře jsou umístěny moderní desky se jmény (tmavě šedý kámen/desky umístěné na distančních podložkách z nerezové oceli). U podstavce na čelní straně - obdélníkové pole s nápisem a vstupní schody. Celý monument vytváří kompozičně jednotný celek s nízkou obvodovou zídkou/lavicí a kruhovým vyvýšeným náměstíčkem kolem.

Na čelní straně, v horní části, je nápis: „1914 - 1918” (číslice aplikované).

Na deskách okolo pilíře: dlouhé seznamy asi 400 jmen padlých a nezvěstných obyvatel města (abecedně), onomasticky různorodé zápisy (německá, polská a česká forma). Chybějí jakékoli oslavná hesla; důraz je kladen na osobní připomenutí obětí.

Jedná se o reprezentativní městské památní místo první světové války pro mnohonárodní komunitu někdejšího Těšína, navržené významnou sochařkou Helenou Scholz-Železný. Řešení kombinuje syntetickou moderní formu s monumentální postavou vojáka ve výklenku (ikonografie  „bdění/paměti” místo heroizace). Po roce 1945 byl památník upraven (odstranění/výměna kovových prvků a desek); v letech 2020-2021 byla provedena revalorizace s obnovou jmenných seznamů na nových deskách. Objekt je klíčovým prvkem mapy paměťových míst regionu – díky rozsahu jmenného seznamu, centrální poloze i vysoké umělecké kvalitě sochařského zpracování – a je dobře zachován a čitelný v prostoru parku.

Pomník padlým v první světové válce

Doubrava - před budovou obecního úřadu
1929
49.8590779, 18.4801309

Vysoký obdélníkový podstavec s profilovaným zakončením. Na soklu skupina figur z pískovce znázorňující motiv „loučení“ – voják objímá ženu, u jejich nohou stojí dítě. V čelní části podstavce je černá kamenná deska (žula / lávový blok) se seznamem jmen obětí první světové války – písmena malovaná bílou barvou. Celý pomník spočívá na masivním, stupňovitém soklu.

Stav zachování (2025): dobrý; na soše a na podstavci pamětní desky je patrné biologické znečištění a stékání.

Na římse pod skupinou figur (původní pravopis):
„PADLÝM OBĚTEM OBCE DOUBRAVY / VE SVĚTOVÉ VÁLCE 1914-1918”
Dole: Deska se jmény - souvislý seznam obyvatel (bílá písmena na černém poli).

Pomník obětem první světové války se sochou ženy a seznamem padlých

Karviná - Staré Město 
po roce 1918 (typologicky 20. léta 20. století; na objektu není uvedeno datum)
49.8614882, 18.5108470

Vysoký obdélníkový pískovcový sokl rámovaný nízkým kovovým plotem obdélníkového půdorysu. Na soklu je umístěna postava ženy v dlouhých šatech s věncem v rukou (personifikace smutku/paměti). Tělo soklu má dvě části: horní – s nápisem a seznamem padlých vyrytých písmeny vyplněnými barvou, a dolní - s hladkým obdélníkovým polem (pravděpodobně kdysi určeným pro další pamětní desku). Celek je z pískovce, na poddimenzovaném čtvercovém podstavci.

Materiály: pískovec (socha a sokl), ocel/litina (oplocení).

Stav zachování (2025): dobrý-střední; četné biologické znečištění a stékání, lokální ztráty hran; písmo na mnoha místech setřené, ale stále čitelné.

Nápis (na horní části soklu, nad seznamem jmen):
 „PAMÁTCE PADLÝCH VOJÍNŮ / ZE ST. MĚSTA / VE SVĚT. VÁLCE 1914-18”

 Seznam jmen (uspořádání do dvou sloupců; přepis z místa – místy neúplný):
Levý sloupec:
AUGUSTINI LEO; BADURA VINC. (zkratka jména); BENDA EMIL; BONATI HUGO; BUJOK VINC.; GICKY JOSEF; GICKY FRANT.; CYRZYK JOS.; CYRZYK J(…)* [nečitelné/zkratka]; CZERNEK JAN.
Pravý sloupec:
CEBULA RUDOLF; DEMEL KAREL; ELSNER RUD.; FERFECKI JOS.; FARNIOK JOS.; GURECKY RUD.; HANZEL JAN; HANZEL LUDWIK; HANZEL TEOFIL; JANKO JAN.

Obecní pomník připomínající obyvatele Starého Města padlé v letech 1914–1918. Ikonograficky využívá motiv personifikace žalu – stojící žena s věncem, často se vyskytující v meziválečné hřbitovní a pamětní plastice na Těšínském Slezsku. Řešení je jednoduché, s výrazně „encyklopedickým“ charakterem (dlouhý seznam jmen), zasazené do místního kontextu drobné architektury. Doporučené konzervační práce: jemné biologické čištění pískovce, doplnění spár a ošetření povrchu, případně rekonstrukce malované vrstvy písma pro lepší čitelnost.

Pomník polských legionářů na farním hřbitově

Jablunkov, farní hřbitov
1931 (slavnostní odhalení 1. 11. 1931); renovace 1997, 2024-2025
49.573215, 18.762564

Vysoký obdélníkový sokl ze světlé žuly zakončený monumentální sochou bílé korunované orlice (stylizovaná státní symbolika Polska). Na čelní straně soklu latinský kříž a velká inskripční deska v polštině s výčtem jmen legionářů. Pomník situován u hřbitovní zdi, na malé platformě; kompozice strohá, s klasickým vertikálním uspořádáním.

Materiály: světlá žula (sokl a deska), žula/drobnozrnný pískovec (orlice).

Stav zachování (2025): dobrý po renovaci; patrná přirozená patina. (Renovace 1997).

Na desce čelní strany:
„PAMIĘCI LEGIONISTÓW POLSKICH / BOJOWNIKÓW O NIEPODLEGŁOŚĆ OJCZYZNY / RODACY” (PAMÁTCE POLSKÝCH LEGIONÁŘŮ / BOJOVNÍKŮ ZA NEZÁVISLOST VLASTI / KRAJANŮ) 
Níže - seznam jmen, mj: Wagner Wiktor, Skora Zygmunt, Zachara Wilhelm, Talarczyk Jan, Siengory Franciszek atd. 

Monument symbolizuje skutečnost, že zde byl uložen popel legionářů, kteří zemřeli v místních nemocnicích v letech 1914–1918.

Pomník s jasnou polskou identifikací (orlice s korunou, polské nápisy) připomíná legionáře spojené s Jablunkovem a okolím. Forma „náhrobek-pomník” kombinuje klasický sokl s heraldickou sochou orlice, která umocňuje vlastenecké poselství. Objekt byl odhalen 1. listopadu 1931 a renovován v roce 1997 a znovu v letech 2024–2025; patří mezi hlavní místa polské historické paměti ve městě.  

Pomník padlým v první světové válce

Karviná - Doly, ul. Ostrava - na cestě do Ostravy
Sochař: Jaroslav Bém; architektura: Karel Eichler
1928 (renovace 2016; v roce 2017 byly doplněny zadní žulové desky se 272 jmény, upraven přístup a lavičky)
49.835928823517975, 18.49223807418243

Vysoký, víceúhelný sokl ve tvaru ediculy se třemi poli pro desky, doplněný pilastry. Na vrcholu je pískovcová skupina figur: anděl s vavřínovým věncem, vedle něj stojící voják s puškou; u nohou mu leží padlý kamarád. Boční a zadní stěny mají černé žulové desky se seznamem padlých obyvatel (celkem 272 osob, doplněno 2017). Prostor doplněn lavičkami a upraveným přístupem.

Materiály: pískovec (skupina soch), kámen/žula (korpus, sokl), leštěná žula se zlaceným písmem (desky).

Stav (2024): dobrý; místní biologické nečistoty na skupině figur.

Ve středním poli (současná deska):
„PAMÁTCE PADLÝM 1914-1918 / PAMIĘCI POLEGŁYCH 1914-1918” (uprostřed znak věnce).
Historický vlys nad deskami (podle archivního snímku):
„1914 - PAMÁTCE PADLÝCH / PAMIĘCI POLEGŁYCH - ERINNERUNG AN DIE GEFALLENEN - 1918”.
Tabule se jmény (2017): abecední seznamy padlých obyvatel - 272 osob.

Válečný pomník připomínající obyvatele Karviné, kteří padli v letech 1914-1918; jeden z nejvýznamnějších místních pomníků Velké války. Architektonická a sochařská úprava vysoké umělecké hodnoty od Jaroslava Béma a Karla Eichlera. Objekt prošel kompletní obnovou v letech 2016–2017 a je nadále v péči města Karviná.

Pomník obětem první světové války (s pozdějším doplněním druhé světové války)

Karviná III-Darkov, u kaple sv. Anny
po roce 1918 (první světlová válka); nápis 1939-1945 přidán dodatečně (po roce 1945)
49.843385746365435, 18.545083752476156

Volně stojící svislý blok ze světlého pískovce na dvoustupňové základně. Horní část čelní části trojúhelníkově zakončena, vyplněna plochým reliéfem figur: vpravo sedící/bosá ženská postava ve splývavých šatech (personifikace Péče/Paměti) kryje putto nesoucí vavřínový věnec vzhůru; vlevo klečící žena v gestu modlitby. V levém horním rohu reliéfu plochý kruh s křížem (solární křížový znak). Sokl z hrubě opracovaného kamene, na něm dodatečně umístěna tmavá deska z leštěné žuly s dvoujazyčným nápisem a znakem (věnec s monogramem „S B S“). Celé na pravidelném trojstupňovém podstavci.

Na čelní desce (gran. černý, lámaný bílý gravírovaný nápis):
„1914 - 1918 1939 - 1945”
„PAMÁTCE PADLÝM / PAMIĘCI POLEGŁYCH”
uprostřed: věnec s monogramem „SBS”
níže: „KARVINÁ III - DARKOV”

Kamerální, dvoujazyčný pomník s důrazem na ikonografii mateřství/péče a motiv vítězství/paměti (věnec). Typické pro meziválečné lokální realizace: sochařský blok + rustikální sokl. Druhotný poválečný zásah spočíval v doplnění rozsahu „1939-1945” a nové desky s dvojjazyčným věnováním; původní kontext odkazoval na oběti první světové války. Dobrý stav dochování (lokální biologické znečištění a ztráta reliéfních hran); kompozice je čitelná v zeleni parku u kaple.

Pomník obětem první světové války s reliéfem „Rozloučení vojáka“

Karviná-Louky, u kostela
podpis F. MALINA (kameník; podpis na soklu vpravo)
po roce 1918 (1. čtvrtina 20. století)
49.799387477421355, 18.584278906919984

Vysoká, štíhlá stéla z pískovce na dvoudílném soklu. Na čelní straně velký plošný reliéf „rozloučení“: voják v čepici a s puškou na zádech objímá ženu, u nohou dítě obrácené k rodičům. Pod reliéfem vyrytý nápis: „1914–1918“. Na čelní straně soklu jsou dvě vertikální tabule se jmény (vyryté písmo), rozdělené vertikální vložkou. Na boční straně podstavce je podpis „F. MALINA”.

DESKA 1 (vlevo)
BACZEK FRANCISZEK / CYRON JAN / CZADERNA ADOLF / FUKALA SZCZEPAN / GAZDA JOZEF / GAZDA RUDOLF / KULA JOZEF / KOKOTEK JOZEF / KAJSTURA JAN / MORCINEK JAN / MONECZKA FRANC. / MUSIOL IZYDOR / MAZUR ANTON / GERMAN ADOLF / DUBA WŁAD. / DUSZA FRANCISZEK
DESKA 2 (vpravo)
OCISK ALOJZY / PUK FRANCISZEK / PUK DOMINIK / PŁONKA IGNACY / POPEK ANTON / SZTULA KAROL / SZEWIECZEK FRANC. / SZPERNAL KAROL / SIUDA JAN / SZEWCZYK KAROL / SIUDA JOZEF / WAŁOSZEK ANTON / WITOSZ ALOJZY / WIJA JAN / KACURA MATEUSZ

Atmosférická, domácí ikonografie (loučení s rodinou) - častý motiv na meziválečných památkách Těšínského Slezska. Komorní pomník s jednoduchým, čitelným uspořádáním nápisů (dva sloupce jmen). Stav dochování: dobrý, se ztrátami a biologickými vrstvami na kameni; část písmen setřená. Doporučeno konzervátorské čištění a bodová rekonstrukce písma.

Pomník padlým v první světové válce

Dolní Lomná - náměstí před veřejnou budovou
1917 (z nadačního nápisu)

Volně stojící kříž s postavou Ukřižovaného na vysokém stupňovitém podstavci z černého leštěného kamene. Na vrcholu podstavce je umístěna lucerna. Čelo doplněno inskripčními deskami, v horní části ploché symbolické znakování paměti – věnec s větvičkami. Celé dílo stojí na obdélníkovém podstavci.

Materiály: černá žula/leštěný kámen (podstavec a desky), kovová figura Ukřižovaného, sklo/kov (lucerna).

Stav zachování (2025): velmi dobrý, objekt udržovaný.

Hlavní deska (původní pravopis, pol.):
„Pomnik ten zbudowano na pamiątkę poległych z Łomnej Dolnej podczas wojny światowej. ROKU 1917.” (Tento pomník byl postaven na památku padlým z Dolní Lomné za světové války. Rok 1917)
Spodní deska:
„Uprasza się przechodniów o zmówienie krótkiej modlitwy za naszych poległych i za fundatorów tego pomnika.” (Kolemjdoucí jsou zváni ke krátké modlitbě za naše padlé a za tvůrce tohoto památníku). 
(Dekorace nad nápisem: vavřínový věnec s větvičkami).

Památka v podobě kříže s polským nápisem z roku 1917, zřízená místní komunitou Dolní Lomné. Jednoduchá, klasická kompozice kombinuje náboženskou symboliku (kříž, prosba o modlitbu) s občanským znakem paměti (věnec). Svědectví polsky mluvící tradice místní komunity na Těšínském Slezsku.

Pomník obětem první světové války (obelisk s urnou s plameny)

Petrovice u Karviné, farní hřbitov
po roce 1918, pravděpodobně 20. léta 20. století (k ověření ve farních knihách/„Svědkové paměti”)
49.90214851033424, 18.540304726481835.

Vysoký obelisk ze šedé žuly na vícestupňovém podstavci, zakončený kamennou urnou/plamenem (červenavá polychromie). Čtyřboký pilíř s profilovaným římsovým zakončením. Na všech čtyřech stranách - pozlacené nápisy vytesané do kamene, každá strana věnovaná jiné obci (Petrovice, Zawada, Piersna) a hlavní deska s věnováním „Ofiarom wojny 1914-1918” (Obětem války 1914-1918) a seznamem jmen. Pomník je doplněn nízkými sloupky propojenými řetězy.

Strana A (hlavní věnování):
„OFIAROM WOJNY 1914 - 1918”
Seznam jmen:
SZCZEP BOGOCZ / SYLWESTER BURZYK / WIKTOR FAJKOSZ / RUDOLF GORGOL / TEOFIL GRZONKA / WIKTOR CHRUSZCZ / FRANC JANUREK / IZYDOR KOHUTEK / MIKOŁ KUCHARCZYK / JÓZEF KONIECZNY / WINC MASŁOWSKI / JAN MICHALEC / SYLW MICHALEC / AN(T) GLAC (?)
Strana B (nadpis: „GMINA ZAWADA” (OBEC ZAWADA)):
SZCZEP BRODA / FERD CYROŃ / MAKSYM ŁADOK / WILHELM GROBELNY / HENR. JANAS / AD. JURCZYK / WIKT. KALECKI / FRANC. KASH / ANT. MUCINA / JOZ. MUSZYŃSKI / FRANC. NIEWCHIEL (?) / FRANC. SIKORA / FLOR. ZARZECKI
Strana C (nadpis: „GMINA PIERSNA” (OBEC PIERSNA)):
FRANC. BIERZA / ANT. DEMBOWSKI / MAUR. JESTRZEMBSKI / [málo čitelná báseň] / FRANC. KIEŁKOWSKI / PIOTR MARCALIK / EDUARD MARCOL / RUD. MARSZAŁEK / JÓZ. STOSZEK / SZCZEPAN ŚMIGA / JAN JEDNICKI / FRANC. JEDNICKI
Spodní část: „PADŁYM WOJINÚM!” (původní pravopis s českou koncovkou)
Strana D (nadpis: „OBEC PETROVICE” (OBEC PETROVICE)):
TEOFIL MARCINEK / SZCZEP. MURZYN / WOJCIECH MIARKA / EDWARD NOGLY / FRANC. NOGLY / JAN PUKOWIEC / LUDW. PUKOWIEC / SZCZEP. PAMROK / MICHAŁ RUSEK / EMIL SZAFRANIEC / JAN SZAFRANIEC / EMERYK STRANDELLA / JAN SZYMECEK (?) / KAROL WNUK / PIOTR SZAFROCKI (?) / JAN MARCALIK

Obecní pomník s jasným, encyklopedickým charakterem – čtyři strany tvoří jednotný pamětní celek pro sousední obce, s převahou antroponym v polské podobě (časté zkratky jmen: FRANC., ANT., WIKT., LUDW., JOZ.). Styl eklektický s klasickými prvky (urna/plamen, profilace), pevný řemeslný základ typický pro místní kamenictví. Polychromované zlacení zajišťuje dobrou čitelnost; stav zachování dobrý, lokálně doplněná současná polychromie.

 Pomník obětem první světové války se sochou truchlící ženy s urnou

Stonava, u farního kostela - zeleň/hřbitov
bez datace na objektu; typologicky 20. léta 20. století. (
49.815403, 18.536008

Pomník má osovou, terasovitou kompozici. Na obdélníkovém kaskádovitém stupňovitém podstavci je umístěna vysoká postava truchlící ženy v dlouhých šatech, která drží urnu na nízkém podstavci s věncem z listů. Níže - pole pro ústřední desku s věnováním a dvě boční desky se seznamy padlých. Celé dílo uzavírá nízké podezdívání a stupňovité desky od čelní strany.

Materiály: socha a podstavec - umělý kámen/malovaný pískovec; jmenné tabule – centrální žíhaný mramor, boční tmavší kámen; detaily kovové / lucerny – současné.

Stav zachování (2025): dobrý; patrné opotřebení a úbytky malované povrchové vrstvy, místní biologické nečistoty a rozdíly materiálů na deskách.

Centrální deska (dvojjazyčný, původní pravopis):
„OBĚTEM I. SVĚTOVÉ VÁLKY / OFIAROM I. WOJNY ŚWIATOWEJ / 1914-1918”
 Pod ní je seznam jmen ve sloupcích (mj: Klimek Robert; Klimek Robert; Knysel Franciszek; Kochł Henryk; Kopiec Alojzy; Kroczek Jan; Krzyżanek Jan; Kula Karol; Kunč Józef; Wawrzosz Karol; Witwicki Jan; Więczorek Józef; Wlazło Antonín; Matusek Paweł; Miczulski Jan; Mentuś Jan; Mentuś Karol - záznam podle čitelných fragmentů na fotografii).
Boční desky: dva dlouhé seznamy jmen (česko-polské), psané ve sloupci; jména padlých/zemřelých obyvatel Stonavy v letech 1914-1918.

Pomník typu „truchlící žena s urnou”, rozšířený na Těšínsku ve 20. letech 20. století. Silný sepulkrální výraz (urna, věnec, sklánějící se postava) je kombinován s místním, dvojjazyčným přenosem paměti. Objekt s vysokou historickou hodnotou pro obec Stonava; čitelná, klasicizující kompozice s jasně vymezenou nápisovou zónou.

Pomník padlým v první světové válce

Horní Suchá, hřbitov
po roce 1918; typologicky 20. léta 20. století
49.7963614, 18.4811232

Vysoká stéla z pískovce s mírně zkoseným a měkce zakončeným vrcholem. Na čelní straně plochý reliéf scény rozloučení: voják v čepici a s batohem objímá ženu; mezi nimi stojí dítě. Horní část kompozice je zachycena mělkou „arkádovou” obrubou s květinovým motivem (listy/věnce). Pod reliéfem dvojjazyčná dedikační deska z šedého kamene, pod ní dvě obdélníkové mramorové jmenné tabule. Celé dílo stojí na nízkém, jednoduchém podstavci. Místo je tradičně zdobeno svícemi a květinami, oplocení z kovaných prvků.

Materiály: pískovec (korpus a reliéf), kamenná dedikační deska, mramorové jmenné tabule, ryté písmo.

Stav (2025): dobrý; silné biologické zabarvení pískovce, lokální úbytky hran; jmenné tabule čitelné, prostor upravený.

Dedikační deska (původní pravopis, dvojjazyčně):
PADLÝM V 1. SVĚTOVÉ VÁLCE / OBČANÉ
POLEGŁYM W I. WOJNIE ŚWIATOWEJ / OBYWATELE Jmenné desky - seznam
Levá deska: BACZEK AUG. *1890; CUP FRANC. *1881; CZAKAN HENR. *1889; DELONG GUST. *1877; FARNIK JÓZ. *1886; FIRLA HENR. *1890; FUNIOK JÓZ. *1873; JANECZEK JAN *1888; JANECZEK KAR. *1882; KOPIEC JÓZ. *1885; KORZENIOWSKI JÓZ. *1880; KOŻUSZNIK JAN *1887; LISTWAN FRANC. *1883; LOREK JERZY *1888; PALOWSKI LEON *1888; PAWLAS JAN *1880.
Pravá deska: PAWLAS JÓZEF *1879; PAWLAS PAWEL *1893; PAŹDZIORA JAN *1877; PAŹDZIORA KAR. *1873; PAŹDZIORA PAW. *1881; PLUTNAR ENG. *1881; RAJCHENBACH (?) *1891; ROBOSZ JÓZ. *1896; ROZBROJ FRANC. *1892; RZYMAN LEOP. *1888; SUCHANEK FR. *1887; ŚLEBODA FRANC. *1890; TOMICZEK WIK. *1885; ZIELONKA JÓZ. *1890; ŻUR JÓZEF *1893; ŻUREK PAWEŁ *1877; PRYMUS HENR. *1871.

Pomník v podobě „kapličky-stély“ s motivem loučení vojáka s rodinou, oblíbený v Těšínském Slezsku. Dvojjazyčné věnování (česko-polské) zdůrazňuje multietnický charakter místní komunity meziválečného období. Čitelné uspořádání: reliéf - věnování - dvě desky se jmény. Doporučené práce: jemné očištění biologických nánosů na pískovci, lokální doplnění úbytků, kontrola uchycení mramorových desek, případný jemný retuš písma na dedikační desce.

Pomník obětem první světové války

Třinec, parčík
Typologicky 20. léta 20. století
49.67756886778196, 18.671154835934836

Volně stojící žulový obelisk na obdélném podstavci, doplněný dvěma nízkými sloupky s polokulovitými zakončeními. Pilíř je nahoře zkosený, s malou kovovou aplikací (motiv věnce/nádoby) a uprostřed je umístěna černá deska se seznamem jmen. Na čelní straně podstavce je vyryto: „1914-1918”. Celé dílo stojí na dlažbě a je obklopeno zelení. Materiály: světlá žula (korpus, sokl), černá kamenná/žulová deska (tabule), kovová aplikace.

Na soklu: „1914-1918”
"Na desce: abecední seznam padlých/zemřelých obyvatel Třince v první světové válce (světlé písmo na černém pozadí; nadpis v češtině, k přečtení v plném znění na místě).

Klasicistní městský pomník obeliskového typu s jasnou pietní a pamětní symbolikou (věncová aplikace, jednoduchý nápis s datem). Formálně úsporné řešení, podřízené funkci pamětního listu. Stav zachování dobrý; lokální povrchové zbarvení a drobné stopy opotřebení.