Czy da się w rzeźbie wyrazić dźwięk? Z okazji XIX Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina zachęcamy do przyjrzenia się, na przykładzie pomnika ukazującego Chopina w paryskim Parku Monceau, jak w epoce fin de siècle próbowano w sztuce plastycznej uchwycić brzmienie muzyki, natchnienie oraz emocje towarzyszące komponowaniu i grze na fortepianie. Przy okazji zapraszamy do wsłuchania się w historię powstania tego wizerunku polsko-francuskiego kompozytora - dzieła, którego realizacji towarzyszyły liczne kontrowersje.

Metryka 

Rodzaj poloników: pomnik

Autor: Jacques Froment-Meurice

Nazwa: Pomnik Fryderyka Chopina

Rok powstania: 1906 (data inauguracji)

Lokalizacja: Park Monceau (Paryż)

Inskrypcje: / CHOPIN 1810-1849 //

(Bez)dźwięczna ikonografia

W pomniku Fryderyka Chopina znajdującym się w paryskim Parku Monceau, położonym w sercu 8. dzielnicy Paryża, znanej z m.in. Pól Elizejskich, Jacques Froment-Meurice zasugerował dźwięk i emocje towarzyszące grze oraz słuchaniu kilkoma zabiegami. Jednym z nich było ukazanie polsko-francuskiego kompozytora w skupieniu siedzącego przy klawiaturze fortepianu. Innym - usytuowanie skrzydlatej Muzy, udzielającej kompozytorowi natchnienia poprzez rozsypywanie kwiatów (będących metaforami dźwięków) ponad jego sylwetką. Kolejnym - wprowadzenie do kompozycji postaci kobiety - alegorii Słuchu - spoczywającej u stóp wirtuoza, z oczami zasłoniętymi dłonią na znak koncentracji na przeżyciach wewnętrznych. 

Nastrój (niem. Stimmung) 

Całość kompozycji została utrzymana w melancholijnym tonie, co odpowiadało wizji autora monumentu, Froment-Meurice’a. Jak bowiem rzeźbiarz wyjaśnił w rozmowie z Henrim de Wendelem, opublikowanej w czasopiśmie „Paris” 19 grudnia 1895 r., wizerunek Chopina - inspirowany fotografią kompozytora wykonaną w dniu jego śmierci oraz licznymi szkicami Félixa-Josepha Barriasa i Eugène’a Delacroix - miał oddać nie tyle fizyczne podobieństwo, ile aurę towarzyszącą portretowanemu:

„Nie wiem, czy Chopin jest w pełni podobny, w każdym szczególe, i nie chcę tego wiedzieć. Tym, co staram się oddać, nie jest wierne odtworzenie rysów twarzy, lecz ogólna ekspresja, taka, jaką się widzi przede wszystkim dzięki wyobraźni. Nie zaniedbałem, rzecz jasna, dokumentacji ani życia, lecz przede wszystkim starałem się ukazać Chopina tak, jak widzą go ci, którzy patrzą na niego przez pryzmat jego twórczości. Dla nas Chopin jest autorem »Nokturnów« i »Marszu żałobnego«, jest mglistym i melancholijnym pisarzem, melancholijnym nawet w swoich walcach. To właśnie takiego Chopina starałem się ukazać”.

Tło powstania - zainteresowanie zagadnieniem powinowactwa sztuk 

Choć kompozycja Froment-Meurice’a zajmuje w pejzażu 8. dzielnicy Paryża prestiżową lokalizację, prawdopodobnie nikt dotąd nie podjął próby opisania jej z perspektywy zabiegów zastosowanych przez artystę, mających na celu uchwycenie „niemożliwego” - wydobywania dźwięków i słuchania. Realizacja nie była dotąd również analizowana w kontekście problemu powinowactwa sztuk (fr. correspondance), rozumianego - zgodnie z definicją Andrzeja Pieńkosa - jako „próby upodobnienia struktury sztuk, przejęcia od siebie nawzajem środków wyrazu, budowania analogicznych sposobów odbioru”, od wieków obecnego w praktyce artystycznej. Tymczasem to właśnie na okres powstania pomnika - przełom XIX i XX w. - przypadło apogeum zainteresowania tym zagadnieniem wśród artystów, które znalazło oddźwięk m.in. w popularności wizerunków Chopina, zaliczanego już wówczas do grona najważniejszych kompozytorów romantycznych. 

Historia powstania pomnika 

Pierwsza zbiórka publiczna

W październiku 1894 r. francuski pianista i kompozytor F.-Henry Péru, rzekomy uczeń Chopina, ogłosił na łamach „Le Petit Parisien” zbiórkę publiczną na realizację pomnika Chopina. Wkrótce, w efekcie jego działań, powołano komitet budowy monumentu w składzie: Massenet, Armand Silvestre, Alfred Guilmant (organista), Georges Mathias (pianista), Philippe Maquet (wydawca muzyki), Aderer („Temps”), Charles Darcours („Figaro), Juliens („Débats”), którego skarbnikiem był Grand, a sekretarzem delegowanym wspomniany Péru.

W lutym 1895 r. komitet odrzucił propozycję rzeźby autorstwa Cypriana Godebskiego oraz płaskorzeźby Georges’a Dubois. Tę drugą z powodu niespełnienia warunków formalnych - podjęto bowiem decyzję o tym, że monument ma być kompozycją pełnoplastyczną. Do rywalizacji dołączyli Damé oraz Jacques Froment-Meurice. Prace zdeponowano w sekcji sztuk pięknych ratusza do dyspozycji komisji złożonej z polityków i radnych miejskich. 

Po obradach, uchwałą z dnia 12 lipca 1895 r. na lokalizację pomnika Chopina wyznaczono Park Monceau, a jego wykonanie powierzono Jacques’owi Froment-Meurice’owi. Decyzja ta została ogłoszona w prasie. Wkrótce Dubois na łamach „Revue rouge” zakwestionował dokonany wybór, domagając się realizacji innego (własnego) projektu. 

Spór o formę i autora pomnika rozgorzały wśród członków komitetu, polityków, intelektualistów oraz przedstawicieli środowisk artystycznych skłonił Péru do opublikowania w styczniowym numerze „Petit Parisien” z 1896 r. oświadczenia o braku rozstrzygnięcia konkursu i niesfinalizowaniu zbiórki.

W lipcu 1897 r. komitet ogłosił w prasie nazwisko nowego wykonawcy pomnika. W odpowiedzi, w sierpniu tego samego roku Froment-Meurice wystąpił na drogę sądową, domagając się uznania swoich praw do funduszy zebranych na budowę monumentu. Wynik prowadzonego wówczas postępowania pozostaje nieznany. 

Druga zbiórka publiczna

W 1899 r. ogłoszono drugą publiczną zbiórkę na realizację pomnika Chopina, tym razem ze wskazaniem autora projektu - Georges’a Dubois. Środki zebrane podczas tej subskrypcji umożliwiły finalnie realizację dwóch rzeźb - popiersia Chopina autorstwa Dubois w Parku Luksemburskim oraz pełnoplastycznej rzeźby Froment-Meurice’a w Parku Monceau. Inauguracji tego drugiego pomnika dokonano dnia 19 lipca 1906 r. Na łamach „Le Patriotisme” z 22 lipca 1906 r. komentowano:

„Wydaje się, że modne stało się nadrabianie straconego czasu poprzez ustawianie dwóch pomników zamiast jednego dla postaci, które czekały na ten rodzaj hołdu dłużej niż było to rozsądne”.