Klasztor Bazylianów
Cerkiew pw. Trójcy Świętej i klasztor Bazylianów w Wilnie to zespół budynków stojących przy ulicy Ostrobramskiej, do których prowadzi bogato zdobiona, trójkondygnacyjna Brama Bazyliańska, z frontonem zwieńczonym metalowym krzyżem. Za nią znajduje się jeszcze jedna, mniej okazała, z przylegająca doń niewysoką kwadratową dzwonnicą. Na terenie klasztornym stoi wspomniana unicka cerkiew pw. Trójcy Świętej.

Pierwszą prawosławną świątynię ufundowała w tym miejscu w XIV w. księżna Julianna, żona księcia Olgierda. Pod koniec XV stulecia obok wybudowano drewniany klasztor. Nową, murowaną cerkiew wzniósł Konstanty Ostrogski jako wotum za zwycięstwo nad Rosją w bitwie pod Orszą. W 1608 r. z rozkazu króla Zygmunta III Wazy przekazano ją grekokatolikom. W połowie XVIII w. została powiększona przez Jana Krzysztofa Glaubitza, który dobudował cztery wieżyczki i wspomnianą Bramę. Również klasztor zamieniono na murowany.

W 1827 r. duchownych unickich wypędzono, a cerkiew przekazano prawosławnym, którzy urzędowali tam do wybuchu II wojny światowej. W 1867 r. budynek gruntownie przebudowano. Po 1945 r. świątynię zamknięto i stopniowo popadała w ruinę, dopiero na początku lat 90. XX stulecia zwrócono ją unitom. Za czasów sowieckich w dawnym klasztorze mieścił się Instytut Inżynierów Budownictwa, a także szkoła. Ostatecznie pomieszczenia byłego klasztoru udostępniono przedsiębiorcom, którzy przekształcili obiekt w hotel.

Cela Konrada
W południowym skrzydle klasztoru w 1823 r. umieszczono carskie więzienie, gdzie przetrzymywano filaretów, wśród których był Adam Mickiewicz, który spędził tu sześć miesięcy. Pod wpływem tych wydarzeń powstała III część „Dziadów”. Oryginalna cela nie zachowała się. Pomieszczenia, w których przebywali więźniowie łączono, wyburzając ściany działowe, potem znowu przebudowywano. Obecnie można jedynie zobaczyć miejsce, na pierwszym piętrze, gdzie znajdowało się wspomniane pomieszczenie. Lokalizacja tego miejsca nastręczała wielu trudności i dopiero w okresie międzywojennym prof. Juliusz Kłos ustalił jej dokładne położenie.

Dawna Cela Konrada stała się, jak wspomniano wyżej, hotelowymi pokojami, zaś na korytarzu umieszczona została kopia przedwojennej marmurowej tablicy ze słynnym napisem z prologu III części „Dziadów” Mickiewicza:

D.O.M. Gustavus obit M.D. CCC. XXIII Calendis Novembris. Hic natus est Conradus M.D. CCC. XXIII Calendis Novembris.

Zaś nad wejściem do dawnego klasztoru umieszczono tablicę w dwóch językach, po litewsku i polsku, upamiętniającą autora „Dziadów”:

W TYM BUDYNKU OD 23 X 1823 DO 21 IV 1824
BYŁ WIĘZIONY WRAZ Z INNYMI FILOMATAMI
ADAM MICKIEWICZ
TU ROZGRYWA SIĘ AKCJA „DZIADÓW” CZĘŚCI III

„Środy Literackie”
23 lutego 1927 r. z inicjatywy Witolda Hulewicza, ówczesnego prezesa Wileńskiego Oddziału Związku Literatów Polskich, w Celi Konrada zaczęto co tydzień przeprowadzać „Środy Literackie”. Do urzeczywistnienia pomysłu przyczynili się m.in. Juliusz Kłos i Stanisław Lorentz. W wydarzeniu uczestniczyli znani twórcy, wśród nich: Kazimiera Iłłakowiczówna, Melchior Wańkowicz, Konstanty Ildefons Gałczyński, Jerzy Orda, Teodor Bujnicki i młody Czesław Miłosz. Ich założeniem było zapraszanie wybitnych osób i prelegentów, byli wśród nich zarówno poeci, jak i muzycy, aktorzy czy podróżnicy. Pierwsze spotkania odbywały się w bibliotece Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Stefana Batorego. Później przeniesiono je do słynnej Celi.

Miłosz zainteresował się „Środami Literackimi” organizowanymi w klasztorze Bazylianów. Aleksander Maliszewski wspominał, że poeta był obecny na 94. „Środzie”, która odbyła się 3 marca 1930 r. Wówczas był studentem pierwszego roku prawa i pisał już wiersze, brał też udział w kolejnych spotkaniach, a to z 21 marca 1934 r. było już jego wieczorem autorskim.

Uczestniczący w „Środach” Miłosz wspominał, że w zdarzało mu się też sypiać w miejscu, gdzie więziono młodych Polaków, obok sławnej Celi znajdował się pokój gościnny. Pisał, że jak nie miał gdzie mieszkać albo jak się upił, to właśnie tam spał.

Stanisław Lorentz w swoich wspomnieniach wileńskich „Album wileńskie” zachował tekst oryginalnego zaproszenia na otwarcie siedziby Związku w owym historycznym i symbolicznym miejscu. Oto jego początek:

„Związek Zawodowy Literatów Polskich w Wilnie ma zaszczyt zaprosić najuprzejmiej na swoją LXXV-tą Ś r o d ę L i t e r a c k ą, na którą złożą się otwarcie Celi Konrada oraz poświęcenie nowej siedziby Związku w dawnym więzieniu filaretów w murach b. klasztoru OO Bazylianów.

Uroczystość odbędzie się w środę dnia 9 października 1929 roku o godzinie 5.30 po południu w Wilnie, przy ul. Ostrobramskiej 9 (wejście przez bramę klasztorną) w głębi dziedzińca na pierwszym piętrze”. 

Warto wspomnieć, że przedmiotem spotkań były nie tylko zagadnienia literackie, dyskutowano też czasami na temat przedstawień teatralnych, ale także konserwacji zabytków. „Środy” skończyły się wraz z wybuchem II wojny światowej.

Powrót kultury i literatury polskiej do Celi Konrada, pełniącej przez dziesięciolecia okupacji radzieckiej funkcje czytelni i biblioteki Wydziału Elektroniki Wileńskiego Uniwersytetu Technicznego im. Giedymina, nastąpił 23 grudnia 1988 r., w 190 rocznicę urodzin Adama Mickiewicza, połączone zespoły Klubu Pracowników Medycyny i Pałacu Kultury Kolejarzy odegrały III część „Dziadów”. Spotkania, niestety, nie odbywały się regularnie.

W 1992 r. powrócono na krótki czas do tradycji „Śród Literackich”. Uczyniono to przy okazji pierwszej po 1945 r. wizyty Czesława Miłosza w Wilnie. 3 czerwca uroczystej inauguracji dokonali polski poeta i późniejszy prezydent kraju Vytautas Landsbergis. Poeta odebrał wówczas honorowe obywatelstwo Litwy. Imprezę swoim patronatem z Paryża objął redaktor paryskiej „Kultury” Jerzy Giedroyć. Całość okazała się jednak bardziej wydarzeniem politycznym niż literackim. Próbowano kontynuować tradycję spotkań u bazylianów, ale po pewnym czasie idea upadła.

Nowa Cela Konrada
Od 2009 r. w dobudowanym do cerkwi pw. Trójcy Świętej budynku odtworzono celę, w której więziony był Adam Mickiewicz. To niewielkie muzeum mieści się w łączniku między odbudowanym skrzydłem klasztoru Bazylianów, a unickim kościołem. Muzeum jest niewielkie, składa się z dwóch pomieszczeń, a jego ekspozycję podzielono na dwie części. W jednej z nich znajduje się zaaranżowana cela (prycza ze słomą, stół, lichtarz z palącą się świecą), portret Adama Mickiewicza na ścianie. W drugiej części mieści się ekspozycja poświęcona życiu i twórczości poety przygotowana przez warszawskie Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza. Ekspozycja opowiada też o procesie filomatów i filaretów, który odbył się w sierpniu 1824 r., oraz o profesorach Uniwersytetu Wileńskiego.