W tekście opisana jest miejscowość Czortków oraz jej burzliwe dzieje, sięgającą roku 1522. Wspomniane jest zniszczenie okolicy przez Tatarów w czasach panowania Zygmunta Augusta oraz w czasie rozbiorowym. Dalej następuje opis ruin zamku, dawnej siedziby Sadowskich oraz kamiennej synagogi. Tekst jest opatrzony fotografiami (Źródło: „Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany” Warszawa 1926, nr 12, s. 9-12, za: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa).

Uwspółczesniony odczyt tekstu.

Czortków

W podłużnym, głębokim jarze, w bezleśnej okolicy, nad prawym brzegiem Seretu, rozsiadła się w pierwszej połowie XVI wieku osada podolska „Czartkowicze”, dzisiejszy Czortków, podzielony na trzy przedmieścia: Czortków, Czortków Stary i Wygnanka. Wszystkie trzy gminy razem cierpiały ciężkie razy tatarskiego miecza, i nieraz stawało tu wszystko w obronie swojej siedziby, tamując pochód wrogów ku zachodowi Polski. Osada „Czartkowicze” założona została na prawie niemieckim w roku 1522 przez Jerzego Czartkowskiego za zezwoleniem króla Zygmunta I („Akt fundacyjny Czortkowa” - Fundatio oppidi Czartkowieże in iure Theutonico Anno dni MDXXII). Osada nieźle się rozwijała, mimo ustawicznych napadów Tatarów. Wykopaliska okoliczne, szczególnie w Bilczu Złotym nad Seretem, czerepy naczyń glinianych, narzędzia rozmaite, monety rzymskie i tym podobne wskazują, że prawdopodobnie musiała tu już dawniej być osada - w każdym razie nie ulega wątpliwości, że już w starożytności Rzymianie, którzy w południowej części obwodu czortkowskiego mieli osadę graniczną Dacji starożytnej, zachodzili i w te strony. Dopiero od czasów Jagiellonów, kiedy zaczęto Ruś Czerwoną, a zatem i naszą część Podola coraz bardziej zaludniać, mamy już pewniejsze wiadomości, pewniejsze daty z historii tych okolic. Z kroniki Czortkowa, jaką się nam udało, fragmentarycznie zresztą, zestawić, najważniejsze wydarzenia będą następujące: W roku 1524 Tatarzy zniszczyli zupełnie okolice i osadę „Czartkowicze”, która od tego czasu dotkliwie cierpiała prawie co roku od napadów i wrogich najazdów. Za Zygmunta Augusta w roku 1549 zniszczyli Tatarzy okolice środkowego Podola, zapędzając się aż po Tarnopol, ale tu rycerstwo polskie zupełnie pobiło nieprzyjaciela. Do zwycięstwa przyczyniła się najwięcej Eudoksja księżna Czartoryska. W roku 1637 Czortków zupełnie zniszczony został przez pożar - na przeszło 200 domów została zaledwie 26. Za Władysława IV w roku 1640 Turcy i Tatarzy, pustosząc Ruś, zabrali w Czortkowie wielu ludzi w jasyr, ale dzielny Koniecpolski, dogoniwszy ich pod Oczakowem, odebrał im zdobycze i ludność uwolnił. Za Jana Kazimierza Tatarzy, Turcy, Kozacy i Wołosi prawie że mieszkali w okolicach Czortkowa, często osiedlali się tu na stałe, tworząc nawet dość wielkie osady. Świadczą o tym potomkowie Tatarów, osiedleni we wsi Białej, oddalonej o 3 km od Czortkowa, gdzie jeszcze pod niektórymi względami różnią się od innych wieśniaków, bądź to ubiorem, bądź też zwyczajami. Za Michała Korybuta Wiśniowieckiego Turcy, zdobywszy po 4-tygodniowym oblężeniu (12 sierpnia 1672 r.) Kamieniec Podolski, posunęli się aż po Buczacz, nie ominąwszy również Czortkowa. W roku 1676 w samym mieście Czortkowie gospodarowali Tatarzy, zostawiając jako pamiątkę po sobie zniszczony zamek na Zawału. Po pierwszym rozbiorze Galicję podzielono na sześć głównych obwodów, a Czortków staje się częścią obwodu halickiego. W roku 1809 traci Austria tak zwany „Kraj tarnopolski” na rzecz Rosji. Po ustąpieniu urzędników austriackich i przemarszu wojsk rosyjskich, przybył nowo mianowany gubernator dla Podola Ignacy Theyls razem z urzędnikami rosyjskimi, którzy rządzili i Czortkowem do roku 1815. Według urzędowego wykazu z roku 1809 obejmowało dominium Czortkowa w samym mieście 317 domów, zamieszkałych przez 413 rodzin, liczących razem 1804 głów. Stary Czortków miał 86 domów, 102 rodziny, a 413 głów. Wygnanka - 324 domy, 391 rodzin, a 1730 głów. W roku 1815 Czortków powraca do Austrii, a w roku 1846 staje się siedzibą obwodu, obejmującego powiaty: czortkowski, jazłowiecki, zaleszczycki, borszczowski i kopyczyniecki. W bitwie w okolicach Czortkowa cofają się wojska rosyjskie, a do miasta wkraczają sprzymierzone armie niemiecka i austriacko-węgierska po upadku Austrii, dnia 1 listopada 1918 r. Podczas wojny światowej, dnia 22 sierpnia 1914 r., po ustąpieniu wojsk austriacko-węgierskich z Czortkowa, po krótkiej utarczce miasto zajęły wojska rosyjskie. Inwazja rosyjska trwała do 26 lipca 1917 r. W dniu tym obejmują we Wschodniej Małopolsce rządy Ukraińcy. Inwazja ukraińska trwała do lipca 1919 r. Ukraińcy cofnęli się za Zbrucz, tj. do tak zwanej Wschodniej Ukraińskiej Republiki, czyli „Wielkiej Ukrainy”. We wrześniu 1919 r. zawarły pokój wojska polskie z wojskami ukraińskimi, galicyjskimi i wojskami atamana Petlury. Czortków należy do województwa tarnopolskiego. W mieście spotykamy się na każdym kroku z pamiątkami dawnej przeszłości. Schodząc z dworca kolejowego na Wygnance Dolnej, oko nasze zatrzymuje się zaraz na starym zamczysku z pamiątkami dawnej przeszłości. Zamek ten, niegdyś wysokim murem obwiedziony, był siedzibą starożytnej rodziny Sadowskich, właścicieli Czortkowa. Ostatni potomek tej rodziny, śp. Hieronim Sadowski, przeznaczył cały swój majątek na cele dobroczynne. Życzeniu temu zadość uczyniono. Sprowadzone zakonnice, wybudowawszy na Czortkowie Starym klasztor, utrzymują w nim 30 kalek i starców oraz przeszło 60 dzieci obojga płci, łacińskiego i greckiego obrządku, które po ukończeniu szkoły klasztornej (z prawem publiczności) uczą się rzemiosł i gospodarstwa. Fundacja ta do dziś dnia nosi nazwisko fundatora.Oprócz Wygnanki i Stary Czortków był własnością Sadowskich. Tu na prawie dożywocia mieszkała siostra ś.p. Hieronima hr. Borkowska, która miała swój dwór tam, gdzie obecnie mieszka rabin cudotwórca. Dwór ten i część dóbr na Czortkowie Starym nabył rabin Friedman w roku 1865 za kilkanaście tysięcy florenów, pobudował dla siebie i swej rodziny domy mieszkalne, upiększył park i zbudował piękną synagogę. Godną widzenia jest synagoga. Budowana z kamienia ciosowego, w kształcie czworoboku, z obydwu stron okrągłe baszty z wieżyczkami, które służą za mieszkania. Cały budynek jest na podwyższeniu około 1 m nad powierzchnią ziemi, a podwyższenie to jest i przed synagogą, tworzące rodzaj werandy, otoczonej sztachetami. We wnętrzu tak ściany, jak i sufit pokrywa rzeźba z kamienia o bardzo bogatej ornamentyce, pięknie artystycznie wykonana. Malowidła na ścianach są olejne. Szczególnie pięknym jest ołtarz. Rzeźbiony z drzewa, nadzwyczaj delikatnie i artystycznie, jest poza tym cały malowany. Druga stara synagoga w dzielnicy żydowskiej jest zabytkiem, o ile podaje tradycja, z wieku XVI, posiada ten sam styl i sposób budowy, jak wszystkie synagogi podolskie z wieku XVI. Nad drzwiami gdzieś jest wprawdzie napis w języku hebrajskim, ale jest tak stary, że trudno go odczytać. Nie możemy pominąć ruin zamku wygnałowieckiego, na tzw. dziś „Zawału”. W zamku owym mieszkali przez długie lata właściciele Czortkowa, a otwory strzelnicze w murze świadczą, że był obronny. Niezliczone razy szły tędy zagony tatarskie, a wówczas grzmiały moździerze z murów zamku, broniąc siebie i miasta. Wedle tradycji ciągną się z zamku lochy podziemne daleko, aż popod rzekę, a niektórzy nawet twierdzą, że loch połączony jest z siedmiu lochami w Bilczu Złotem (pow. Borszczów). Dziś w zamku znajdują się różne składy kupców tamtejszych. Mówiąc o pomnikach starożytnych na Wygnance, pominąć nie mogę cerkiewki drewnianej, która choć żadnych pamiątek historycznych nie posiada, ma wartość jako zabytek z wieku XVI lub XVII. Obecnie nabożeństw w niej nie odprawiają, bo jest druga, nowa. Była z klasztoru szmańkowieckiego. W czasie napadów lud znajdował w klasztorze schronienie, bo otoczony był wysokim murem. Dlatego też właściciele Czortkowa: Lanckorońscy, Golscy i Potoccy wiele dobrego wyświadczają kościołowi i obok ruin zamku. Kościół czortkowski dzielił losy miasteczka. Poświęcony w r. 1731 pod wezwaniem świętego Stanisława, został później wcielony do konwentu OO. Dominikanów, których sprowadzono do Czortkowa ze Szmańkowiec (pow. czortk.), wojewoda ruski, właściciel Czortkowa Stanisław Golski za Zygmunta III w r. 1610, ufundowawszy klasztor dla zakonników, dokąd w r. 1624 przeniesione zostały wszystkie skarby zakonnikom, a niektórzy z nich nawet dość znaczne zapisy legowali na utrzymanie klasztoru. Szczególnie Stanisław Golski opiekuje się miastem, dając mu za zezwoleniem króla Zygmunta III rozmaite liczne prawa i przywileje. Chcąc podnieść znaczenie miasta, nadaje mu aktem wystawionym w Krakowie, 26-go maja 1604 r., prawo odbywania jarmarków, a to dwóch głównych rocznych: w dniu św. Piotra i św. Demetrija, ponadto ustanawia, że każda niedziela jest dniem targowym dla ludności czortkowskiej i okolicy. Dziś Czortków należy jako miasto okręgowe, obejmujące 4 powiaty, do większych miast Małopolski Wschodniej. Już w latach przedwojennych zaczęło się ładnie zabudowywać i rozszerzać i dziś, prócz wielkich, wielkomiejskich kamienic prywatnych, posiada olbrzymie budynki rządowe i społeczne. Do tych należą: sąd okręgowy, dyrekcja skarbu i koszary dla piechoty i kawalerii; wspaniały gmach stylowy wybudowało Tow. Gimn. „Sokół”. Za staraniem ś.p. burmistrza Ludwika Nossa wybudowano w śródmieściu wspaniały „bazar miejski”, który stanowi ozdobę miasta. Ze szkół wymienić należy: 3 szkoły 7-klasowe powszechne, państwowe gimnazjum męskie, prywatne gimnazjum żeńskie, prywatne gimnazjum ukraińskie, państwowe seminarium nauczycielskie męskie i prywatne seminarium nauczycielskie żeńskie. Pisany na pergaminie, opatrzony pieczęcią Joachima z Patoka Potockiego, generała i starosty lwowskiego. Wyciąg z aktów do m. Czortkowa się odnoszących, w Krajowym Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich we Lwowie się znajdujących. „Prawa nadane Żydom w Czortkowie”, nadane przez Stefana Potockiego 1 marca 1722 (odpis kolejonowany przez c.k. Starostwo w Czortkowie w r. 1873 - oryginał zniszczony, zaginął). „Prawo odbywania jarmarków w Czortkowie”, nadane w Krakowie, dn. 26 maja 1604 roku przez króla Zygmunta III. „Testament ś.p. Hieronima Sadowskiego” (odpis nieczytelny - kolejonowany).