Do historii rosyjskiej kolei od wieku XIX po początki XX stulecia weszła plejada polskich inżynierów i architektów, którzy projektowali i budowali reprezentacyjne dworce wraz z infrastrukturą techniczną. Dość wspomnieć, że w stolicy imperium współtwórcą gmachu Dworca Moskiewskiego (Nikołajewskiego) był Rudolf Żelaziewicz, który nadzorował wszystkie prace budowlane na linii Petersburg – Moskwa. Wraz z nim kierownicze funkcje pełnili Antoni Klewszczyński oraz Ksawery Skarżyński vel Skórzyński będący projektantem dworców w Petersburgu, Carskim Siole i Gatczynie, a także głównym architektem Kolei Petersbursko-Warszawskiej. Głównym inżynierem budowy tej linii był Stanisław Kierbedź. Na budowie Dworca Nikołajewskiego, pod okiem Antoniego Klewszczyńskiego, zdobywał doświadczenie absolwent Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, Stanisław Brzozowski – przyszły główny architekt Dworca Witebskiego.

Historia Dworca Witebskiego
W latach 1901–1904 powstał kompleks obiektów, na który złożyły się: Pawilon Carski (oddzielny budynek dworcowy wyłącznie na potrzeby imperatora i jego rodziny), okazały dwukondygnacyjny gmach dworca oraz zabudowania infrastruktury kolejowej.
 
Dworzec Witebski był trzecim z kolei. Najstarszy dworzec w Rosji – Carskosielski ‒ stanął niemal w tym samym miejscu 65 lat wcześniej, w 1837 r. W połowie XIX w. pierwszy budynek drewniany został zastąpiony przez kamienny autorstwa Konstantina Thona. Wraz z budową Dworca Witebskiego dawną podmiejską trasę z Petersburga do Carskiego Sioła i Pawłowska przekształcono w początkowy odcinek trasy do Witebska i dalej aż do Odessy. Tym samym nowy dworzec stał się początkiem drogi ze stolicy na południe, od Bałtyku po Morze Czarne.
 
Obiekt powstawał nietypowo. Gdy z deski kreślarskiej Stanisława Brzozowskiego zeszły wszystkie rzuty i przekroje, w początkach 1901 r. ogłoszono konkurs na fasady. Wpłynęły 24 prace, ale – według Petersburskiego Stowarzyszenia Architektów – żaden z autorów nie podołał zadaniu. W rezultacie prace projektowe w całości powierzono Brzozowskiemu, który zdecydował się na zastosowanie wielu nowatorskich rozwiązań funkcjonalnych, konstrukcyjnych i dekoracyjnych.

Architektura Dworca Witebskiego
W literaturze przedmiotu Dworzec Witebski określany jest mianem „encyklopedii wczesnej secesji”. Był to bowiem jeden z pierwszych w Petersburgu gmachów użyteczności publicznej zbudowany w stylu „modern”, czyli secesyjnym, z nawiązaniem do wzorców wiedeńskich. Nowy styl architektury Dworca Witebskiego wyraża się w swobodnej, asymetrycznej kompozycji bryły i planu, nieregularnym rozmieszczeniu okien, drzwi i detali zdobniczych. Dekoracji o fantazyjnie powyginanych kształtach, geometrycznej i roślinnej, towarzyszy szereg elementów architektonicznych i rzeźbiarskich wyraźnie historyzujących, chociaż przetworzonych w duchu secesji. Przy tym oryginalność formy harmonizuje z nowoczesnym rozumieniem funkcji budowli.
 
Główne wejście znajduje się w prawym ryzalicie fasady północnej i prowadzi do obszernego westybulu, o powierzchni 335 m kw. i wysokości ponad 20 m, zwieńczonego czworoboczną metalową kopułą. Po lewej stronie, na osi małego westybulu wzniesiono wieżę zegarową. Wewnątrz rozdzielono strefy przyjazdów i odjazdów oraz strefy przebywania pasażerów. Po lewej stronie, na parterze umieszczono kasy, natomiast pierwsze piętro zajęła poczekalnia dla pasażerów klasy III. Po prawej zaś, na pierwszym piętrze zlokalizowano restaurację i poczekalnię I i II klasy. Dzięki dużym przeszklonym powierzchniom do pomieszczeń dociera światło dzienne. Główny westybul doświetla arkada z witrażem – jednym z największych w Petersburgu. Wnętrze zdobi płaskorzeźbiona ornamentyka z motywami głów kobiecych i rzymskiego boga Merkurego.
 
Na pierwsze piętro prowadzą marmurowe schody z podestem, na którym ustawiono popiersie Mikołaja I. W dawnej poczekalni I i II klasy znajdują się malarskie panneaux przedstawiające historię Carskosielskiej Drogi Żelaznej. Sąsiadująca z nią restauracja przyciągała bohemę Srebrnego Wieku, przy ogromnym dębowym bufecie przesiadywali Anna Achmatowa, Nikołaj Gumilow i Aleksander Błok.

Inżynierski majstersztyk
Był to wówczas najnowocześniejszy dworzec kolejowy w Rosji zbudowany z zastosowaniem nowatorskich rozwiązań technicznych, w pełni zelektryfikowany, z centralnym ogrzewaniem parowym, elektrycznymi windami pasażerskimi i towarowymi. Pierwszy raz w takiej skali użyto nowych materiałów: stali i żelbetu. Perony, umiejscowione na poziomie pierwszego piętra, przekryto stalowo-szklaną konstrukcją.
 
Dworzec Witebski budził niekłamany podziw współczesnych. Z czasem jednak zabytek uległ daleko idącej degradacji. Gruntownej rekonstrukcji doczekał się dopiero jako stulatek, w latach 2001–2003, dzięki zaplanowanym z rozmachem obchodom 300‑lecia Petersburga. Odtworzono wtedy historyczną dekorację, kopułę, marmurową klatkę schodową; elewacjom przywrócono oryginalną kolorystykę. Dziś nadal służy mieszkańcom i gościom miasta jako ważny węzeł komunikacyjny. Jego scenerię upodobali sobie rosyjscy filmowcy, powstało tu blisko 150 wideoklipów i filmów fabularnych.

1901‒1904

Stanisław Brzozowski (architekt; Polska, Rosja)(podgląd)

Ewa Ziółkowska