Na początku XX w. zaczęła się zmieniać architektura Wilna. Gubernialne miasto wkroczyło na drogę ku nowoczesności.

Międzywojenne Wilno

Wilno nigdy nie stało się metropolią – dziś miasto to liczy niewiele ponad pół miliona mieszkańców, co jak na stolicę kraju europejskiego nie jest wynikiem imponującym. Także i w krótkim czasie dwudziestolecia międzywojennego nie uległo zasadniczym zmianom w zakresie rozwoju przestrzennego i urbanistycznego. Nie na tym jednak polega znaczenie i wartość działań podejmowanych w tym okresie. Po długim wieku XIX, który – jak pisał wileński architekt Juliusz Kłos – „wysilił całą swą trywialną złośliwość, by to najpiękniejsze w Polsce miasto pod względem położenia i zabytków zeszpecić do niepoznania”, rozpoczęły się ważne procesy modernizacyjne; prowincjonalne miasto gubernialne na rubieżach imperium rosyjskiego wkroczyło na drogę ku nowoczesności, która wyraźnie zaznaczyła się w jego strukturze, przestrzeni i architekturze.

Architektura szkoły na Antokolu

W szeregu reprezentacyjnych gmachów użyteczności publicznej, wybudowanych w latach międzywojennych, ważne miejsce zajmuje gmach szkolny na Antokolu, wzniesiony w latach 1930‒1931. Znajduje się on w północno-wschodniej części miasta znanej ze wspaniałego kościoła pw. Świętych Piotra i Pawła, który ufundował hetman Michał Kazimierz Pac).

Budynek przeznaczono dla dwóch szkół powszechnych – męskiej im. gen. Lucjana Żeligowskiego i żeńskiej im. Władysława Syrokomli. Forma architektoniczna została osadzona w nurcie tradycjonalnym. Całość tworzy okazałą, wręcz pałacową bryłę o klasycyzujących elewacjach. Główna elewacja sali gimnastycznej została rozczłonkowana oknami zamkniętymi półkoliście, całość wieńczy niski, szeroki fronton. Poza tym jednak budynek cechuje się daleko posuniętą modernizacją formy. Elewacje są niemal pozbawione detalu, nie licząc wąskich gzymsów i uproszczonych, trójkątnych naczółków nad oknami w ścianach czołowych. Nie oznacza to jednak ich wysokiej jakości formalnej i starań architekta o indywidualny efekt.

Jak pisano na łamach „Kuriera Wileńskiego”: „na architektoniczne opracowanie szczegółów zwrócono szczególną uwagę, nawet klamki do drzwi wykonano według rysunków i, niekiedy, specjalnie wykonywanych modeli”.

Architekt budynku szkolnego w Wilnie

Projekt gmachu szkolnego wykonał Stefan Narębski (1892‒1966), należący do najważniejszych przedstawicieli wileńskiego środowiska architektonicznego. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, w latach 1928–1937 pełnił funkcję architekta miejskiego w Wilnie, od 1935 r. prowadził zaś zajęcia z konserwacji zabytków i projektowania wnętrz na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego. Po drugiej wojnie światowej zamieszkał w Toruniu, wraz z innymi artystami wileńskimi współtworząc Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Stefan Narębski był miłośnikiem architektury historycznej oraz zwolennikiem inspiracji narodowych i historycznych w architekturze współczesnej. Czynnie zajmował się konserwacją zabytków (m.in. grobowców króla Aleksandra Jagiellończyka i królowych Barbary i Elżbiety w katedrze wileńskiej, krypty Lwa Sapiehy w kościele pw. św. Michała i pałacu arcybiskupiego przy pl. Katedralnym) oraz przebudowami i adaptacjami obiektów zabytkowych, zaś w projektowaniu architektonicznym posługiwał się twórczymi aluzjami do renesansu, baroku, a nawet gotyku.

Upodobania do architektury nowożytnej widoczne są także w gmachu antokolskim. Oba główne wejścia podkreślone są bowiem barokizującymi portalami, które nawiązują do barokowych portali położonego w pobliżu pałacu Sapiehów. Nad portalami zaś umieszczone są kartusze z herbem Wilna i postacią jego patrona, św. Krzysztofa.

Koedukacja w szkole – rozwiązania architektoniczne

Gmach antokolski jest ciekawą ilustracją problemu koedukacji w międzywojennym szkolnictwie. Zagadnienie to miało duży wpływ na projektowanie budynków szkół. Szkoły koedukacyjne pojawiły się wprawdzie już mniej więcej w połowie XIX w. – w szkolnictwie szczebla elementarnego, szczególnie we wsiach i małych miasteczkach, co wynikało z małej liczby nauczycieli czy dzieci w wieku szkolnym. W szkolnictwie wyższych szczebli koedukacja była związana z budzeniem się społecznej świadomości kobiet i ruchami emancypacyjnymi. W teorii pedagogicznej koedukacja długo jeszcze pozostawała jednak tematem dyskusyjnym, nie była także pochwalana przez Kościół katolicki, m.in. w 1929 r. ostro wystąpił przeciwko niej papież Pius XI w encyklice O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży (Divini Illius Magistri).

W międzywojniu podział ze względu na płeć był nadal przestrzegany w projektach szkół męskich i żeńskich, pomimo że były one często planowane w jednym budynku. Obie części były jednak wydzielone, a każda miała osobne wejście. Niektóre, rzadziej używane pomieszczenia szkolne (sala gimnastyczna, gabinety z pomocami naukowymi, pomieszczenia administracyjne) projektowano jako wspólne, zwracając jednak uwagę na to, aby wykluczyć możliwość przechodzenia chłopców przez szkołę żeńską i odwrotnie. Projektowaniu takich „męsko-żeńskich” szkół sprzyjały tendencje do osiowości i symetrii, charakterystyczne dla lat 20. XX w.

W projekcie wileńskim zastosowano układ złożony z dwóch bliźniaczych, trójkondygnacyjnych skrzydeł, połączonych wspólną salą gimnastyczną. Taki sposób konfiguracji przestrzennej był dość często stosowany. Podobne szkoły projektował m.in. znany łódzki architekt Wiesław Lisowski, pojawiają się także w Warszawie (w budynkach przy ulicach Otwockiej i Bartniczej). Rzecz jasna, generalne schematy brył nie wykluczały inwencji architekta w odniesieniu do rozwiązań szczegółowych.

Powojenne losy budynku szkolnego na Antokolu

Podczas drugiej wojny światowej budynek szkoły na Antokolu służył jako szpital wojskowy. W 1944 r. przywrócono mu funkcję szkolną. W 1983 r. obiekt został rozbudowany i od 2012 r. nosi nazwę Wileńskiego Gimnazjum Antokolskiego.