Miasto Kotłas powstało u schyłku XIX wieku. W latach 1930-1940 pełniło rolę największego w Europie Północnej zbiorczego obozu specjalnego. Pośród więźniów różnych narodowości byli też Polacy. Pierwsze pociągi z Polakami pojawiły się w Kotłasie na przełomie listopada i grudnia 1939 r. Na początku 1940 r. rozpoczęła się druga fala deportacji – z krajów nadbałtyckich oraz z dawnych ziem polskich. Ludność polską kierowano głównie do obozów specjalnych i obozów prac leśnych oraz na budowy. Największy most kolejowy przez północną Dźwinę zbudowany został przez polskich zesłańców – robotników i inżynierów.

Na nieczynnym od 1939 r. cmentarzu Zaowraże w latach 1941-1943 grzebano zmarłych łagierników z okolicznych łagrów i specposiołków. Pochowano tu też grupę Polaków, zmarłych przy budowie wspomnianego mostu przez rzekę Dźwinę (Małą Północną Dźwinę). W latach 50. XX wieku część terenu cmentarza przeznaczono pod zabudowę przemysłową. Wówczas Polacy mieszkający w Kotłasie przenieśli szczątki swoich bliskich na zachowaną część nekropolii. Upamiętnienie na zbiorowej mogile Polaków wystawiono w 1995 r. z inicjatywy Konsulatu Generalnego RP w Sankt Petersburgu i kotłaskiego stowarzyszenia „Sowiet”. Jest to krzyż posadowiony na solidnej podstawie, w którą wkomponowano tablicę z inskrypcją: „1930 - 1939 - 1956 / Polakom, Rosjanom i wszystkim zmarłym zamęczonym w kotłaskich łagrach: Matkom, Ojcom, Siostrom, Braciom, Córkom i Synom. / Wieczny odpoczynek, wieczna pamięć, Warszawa 1995”. Pomnik jest identyczny z tym odsłoniętym na kotłaskim cmentarzu Makarycha, tylko krzyż jest pomalowany na biało.



Opracowała T. Zachara / MKiDN, VI 2025