W monachijskim muzeum numizmatycznym znajduje się gemma z wizerunkiem Barbary Radziwiłłówny. Została wykonana w Krakowie przez włoskiego artystę Giana Jacopa Caraglia.

Kamea - wygląd
Gemma (kamień szlachetny lub półszlachetny ozdobiony reliefem) została wykonana z sardonyksu, czyli wielobarwnej, przeświecającej odmiany agatu, która charakteryzuje się występowaniem naprzemiennie płaskich białych i brunatno-czerwonych pasów (wstęg) o różnej grubości. Materiał ten często wykorzystywany był do wykonywania gemm, wprawianych następnie w oprawy biżuteryjne. Dzięki delikatnej kolorystyce kamienia rzeźbione elementy zyskiwały lekkość i miękkość modelunku. Na owalnej kamei (rodzaj gemmy z wypukłym reliefem) widoczny jest wizerunek kobiety ukazanej do ramion, z lewego profilu, o ustach lekko rozchylonych i wysoko podniesionych brwiach. Włosy upięte w siatce zwanej „crinale” i suknia ze stójką zostały dokładnie oddane w tej miniaturowej, mierzącej jedynie 2,2 cm wysokości i 1,7 cm szerokości płaskorzeźbie. W partii łańcucha na szyi gemma jest inkrustowana złotem. Warto wspomnieć, że zabieg inkrustowania sardonyksu złotem lub srebrem Caraglio zastosował także w innych kameach, np. w nieco późniejszej „Kamei z wizerunkiem Bony” z Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.

Wokół wizerunku, w otoku, znajduje się napis: „BARBARA RA-REG POLONIAE”, a w głowa modelki rozdziela datę: 15-05. Na odwrocie gemmy widnieje sygnatura: IOVANES IACOBVS / VERONEN / SIS / FECIT //. Inskrypcje te wskazują dokładnie na tożsamość modelki, tożsamość artysty i datę wykonania dzieła.

Barbara Radziwiłłówna i Zygmunt II August
Napis w otoku wizerunku „BARBARA RA-REG POLONIAE” wskazuje na Barbarę Radziwiłłównę, polską królową, wielką księżnę litewską. Barbara Radziwiłłówna urodziła się 6 grudnia 1520 r. w Wilnie jako córka kasztelana, hetmana wielkiego litewskiego Jerzego Radziwiłła i Barbary Kolanki. Pierwszym mężem Barbary był starszy od niej Stanisław Gasztołd (1507-1542), wojewoda nowogródzki i trocki. Po czterech latach małżeństwa Barbara owdowiała. W związku z tym, że na Stanisławie Gasztołdzie kończył się ród, jego majątek przypadł wielkiemu księciu litewskiemu. W tej sytuacji brat Barbary, Mikołaj Rudy Radziwiłł, zwrócił się do królowej Bony o możliwość korzystania z części majątku przez jego siostrę. W celu rozstrzygnięcia spraw spadkowych do Gieranojów, gdzie przebywała Barbara, przyjechał Zygmunt II August. To wtedy rozpoczął się trwający niemal pięć lat romans króla i wojewodzianki Barbary Radziwiłłówny. Para pobrała się dopiero w 1547 r., po śmierci Elżbiety Habsburżanki, pierwszej żony króla. Małżeństwo zostało zawarte z miłości, w tajemnicy przed rodzicami króla, Zygmuntem Starym i Boną Sforzą. Po ujawnieniu faktu ślubu króla z poddaną, magnateria uznała związek za mezalians, godzący w powagę i stabilność państwa, i żądała jego unieważnienia. Zygmunt II August przez kilka lat czynił starania, aby jego żona została zaakceptowana na dworze i aby została koronowana. Koronacja Barbary Radziwiłłówny na królową polską i wielką księżnę litewską, ruską, pruską, mazowiecką odbyła się ostatecznie 7 grudnia 1550 r. i być może z tej okazji został wykonany omawiany klejnot, na którym istnieje ta właśnie data roczna (dwie ostatnie cyfry do góry nogami). Niespełna pół roku po koronacji, 8 maja 1551 r., Barbara zmarła i została pochowana w katedrze wileńskiej.

Gian Jacopo Caraglio
Sygnatura na odwrocie gemmy pozwala ustalić tożsamość artysty, którym jest Gian Jacopo Caraglio (1500/1505-1565), znany jako „Jacobus Parmensis” lub „Jacobus Veronensis”, co wskazuje na miejsce jego narodzin: Parmę lub Veronę. I właśnie przydomkiem VERONEN artysta posłużył się na kamei Barbary Radziwiłłówny. Gian Jacopo Caraglio był wybitnym artystą renesansowym, zajmującym się grafiką, złotnictwem oraz gliptyką (rzeźbienie w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych). Karierę rozpoczął w 1526 r. jako grafik w Rzymie. Następnie udał się do Wenecji, aby 1538 lub 1539 r. przybyć do Krakowa, na dwór ostatnich Jagiellonów. Król Zygmunt Stary mianował go nadwornym artystą. Utalentowany Caraglio nosił odtąd tytuł Sigismundi Augusti Regis Poloniae gemmarum incisor principalis, czyli głównego jubilera polskiego króla. Na zlecenie Jagiellonów wykonywał głównie medale i gemmy z portretami królewskimi. Gemmy, jakie Caraglo wykonał w Polsce (Intaglio z wizerunkiem Bony Sforzy, szafir, około 1530 r., Pinacoteca Ambrosiana, Mediolan; Kamea z wizerunkiem Zygmunta II Augusta, syrdonyks, ok. 1550, Ermitaż, Sankt Petersburg; Kamea z wizerunkiem Zygmunta II Augusta wprawiona w pierścień, syrdonyks, ok. 1550, kolekcja Leo Merza, Berno; Kamea z wizerunkiem Bony Sforzy, sardonyks, ok. 1554, z Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork), potwierdzają jego nieprzeciętne zdolności jako rzeźbiarza i portrecisty. Dzięki swoim umiejętnościom był w stanie oddać w tych miniaturowych dziełach autenczne rysy psychologiczne modeli. Zygmunt II August, miłośnik klejnotów, obdarzył Caraglia wieloma zaszczytami, co jest widoczne na portrecie artysty namalowanym przez Parisa Bordona ok. 1553 r. (dziś w zbiorach wawelskich)

Fakt, iż kamea z wizerunkiem Barbary Radziwiłłowny jest sygnowana, czyni ją jedną z trzech w ogóle istniejących sygnowanych przez artystę gemm (są to: „Pokłon trzech króli” z Médailles et Antiques de la Bibliothèque nationale de France w Paryż i „Kamea z wizerunkiem Bony” z Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku).

Kamea z podobizną Barbary Radziwiłłówny formalnie łączona jest przez badaczy z kameą Zygmunta II Augusta z kolekcji Ermitażu. Według Magdaleny Piwockiej klejnot z wizerunkiem króla ukazanego z prawego profilu, podobnie jak profilowy portret jego żony, odznacza się wewnętrznym ożywieniem. Monografista Caraglia, Jerzy Wojciechowski, sugerował nawet, iż obie kamee mogą być parą, tzn. że kamea Barbary Radziwiłłówny (z lewym profilem) jest pendantem kamei Zygmunta II Augusta (z prawym profilem), gdyż portret są do siebie zwrócone twarzą, a gemmy mają niemalże identyczne wymiary. Pogląd ten jest jednak odosobniony.

Gemma - dalsze losy
Dokładna proweniencja klejnotu jest dosyć trudna do odtworzenia. Zleceniodawcą kamei z podobizną Barbary Radziwiłłówny mógł być Zygmunt II August, a zlecenie, jak już zaznaczono, wiązało się zapewne z datą jej koronacji. Badacze polscy i zagraniczni (m.in. Ingrid Weber, Magdalena Piwocka oraz Jerzy Wojciechowski) wskazują, że klejnot mógł trafić do zbiorów monachijskich za pośrednictwem Radziwiłłów. Ludwika Karolina Radziwiłłówna (1667-1695), prawnuczka wspominanego Mikołaja Rudego Radziwiłła, córka Bogusława Radzwiłła, wcześnie osierocona, jako jedyna dziedziczka ogromnych dóbr rodowych i ostatnia z kalwińskiej linii Radziwiłów była obiektem starań wielu konkurentów, zabiegających o małżeństwo z nią. W 1681 r., w wieku 14 lat, została wydana za margrabiego Ludwika Leopolda Hohenzollerna, syna elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna, i wyjechała do Berlina. Zaraz po śmierci pierwszego męża pojawiły się liczne propozycje matrymonialne. Ludwika Karolina była nawet zaręczona z Jakubem Sobieskim, synem króla Jana III Sobieskiego. Ostatecznie jednak poślubiła potajemnie w 1687 r. Karola III Filipa Wittelsbacha (1661-1742), księcia Palatynatu Neuburg, Jülich i Berg, elektora Palatynatu Reńskiego. Być może z okazji tego mariażu przywiozła klejnot z wizerunkiem Barbary Radziwiłłówny na dwór swojego męża. Po śmierci Ludwiki Karoliny w 1695 r. kamea została włączona do majątku rodu Wittelsbachów i możliwe, że sotała odnotowana w XVIII-wiecznym inwentarzu zbiorów tego rodu.